Իննիսուն տարի առաջ, այս օրը, 12 Յուլիս 1921ին, Հայաստանի Հանրապետութեան ազատ ու անկախ վերջին տարածքն ու միջնաբերդը՝ Լեռնահայաստանը եւս յանձնուեցաւ Կարմիր Բանակի տիրապետութեան։


Հայոց բազմադարեան պատմութեան ամէնէն տխուր պահերէն մէկը կը խորհրդանշէ 12 Յուլիս 1921ը, որովհետեւ 90 տարի առաջ հայ ժողովուրդը իր ազատութեան եւ անկախութեան վերջին արծուեբոյնը եւս զիջեցաւ Հայաստանին պարտադրուած խորհրդային իշխանութեան։
Շատ բան գրուած է պատմական Հայաստանի Գողթան գաւառի եւ Սիւնեաց Աշխարհի՝ Ազատն Լեռնահայաստանի փառահեղ հերոսամարտին մասին։ Գրուած է ինչպէս օրին, Լեռնահայաստանի անկումին հետեւած տարիներուն՝ 1920ականներուն, նոյնպէս եւ վերջին քսանամեակին, երբ յատկապէս Զանգեզուրի անպարտելի Արծիւին՝ Գարեգին Նժդեհի մերօրեայ վերարժեւորման խորապատկերին վրայ, նորովի գնահատականը տրուեցաւ Հայաստանի հարաւային դարպասի հայացման եւ ազատագրումին ունեցած փրկարար դերին՝ հայոց նորագոյն պետականութեան արմատաւորման մեծ գործին մէջ։
28 Մայիս 1918ին նուաճուած Հայաստանի անկախութիւնն ու նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետութիւնը կրցան դիմանալ արտաքին ճնշումներուն եւ հարուածներուն՝ յատկապէս Լեռնահայաստանի ազատագրումին շնորհիւ, որուն ձեռնարկեց վարչապետ Ալ. Խատիսեանի կառավարութիւնը 1919ի աշնան, երբ Զանգեզուր ուղարկեց Գարեգին Նժդեհը իբրեւ ընդհանուր հրամանատարը հայկական բանակի այն զօրամասերուն, որոնք կենաց-մահու կռիւ կը մղէին Հայաստանի հարաւ-արեւելեան սահմաններուն վրայ, թրքական եւ ազերիական կանոնաւոր բանակի եւ զինեալ խուժանի ասպատակումներուն դէմ։
Ապաւինած հայրենի լեռներուն ու իր ազատատենչ ոգիի զօրութեան՝ Սիւնիքի հայութիւնը, հայկական բանակի մարտունակութեամբ եւ Նժդեհի ղեկավարութեամբ, քաջաբար կռուեցաւ նախայարձակ թշնամիին դէմ եւ յաղթանակով պսակեց անհաւասար ուժերով մղուած իր դիւցազնամարտը:
Այդ ծանր օրերուն, թուրքն ու ազերին ձեռք-ձեռքի տուած կը փորձէին գրաւել Ղարաբաղն ու ամբողջ Լեռնահայաստանը՝ հարաւէն եւս պաշարելու եւ խեղդելու համար Հայաստանի Հանրապետութիւնը։ Համաթրքական սպառնալիքին վրայ գումարուած էր նաեւ հիւսիսի կարմիր վտանգը. 11րդ Կարմիր Բանակը շարժման մէջ դրուած էր՝ Անդրկովկասին ու Ցարական Կայսրութեան երբեմնի հարաւային սահմաններուն վերատիրանալու եւ պոլշեւիկեան իշխանութեան տակ դնելու առաքելութեամբ։
Բացայայտուած էր Լենին-Քեմալ մեղսակցութեամբ Հայաստանի անկախութիւնը կործանելու մեծ դաւադրութիւնը։ Օրհասական պայքարի մէջ էր ողջ հայ ժողովուրդը եւ ճակատագրական այդ մաքառումը ծնունդ տուաւ իր հերոսին՝ անզուգական Նժդեհին։
Իր զինուորական հմտութեամբ, կազմակերպչական տաղանդով եւ ոգեշունչ հռետորութեամբ, Նժդեհ յաջողեցաւ ստեղծել «ժողովրդական կուռ բանակ մը, որ պատրաստ էր իր հրամանատարի ձեռքի մէկ շարժումին անսալով կրակի մէջն անգամ նետուելու» (Աւօ, «Նժդեհ», էջ 210): Նժդեհ յղացաւ եւ իրագործեց Դաւիթ-բէգեան Ուխտեր ստեղծելու եւ անոնց միջոցաւ համաժողովրդական կռիւը յառաջ մղելու ծրագիրը։ Համաժողովրդական այդ ուժն էր, որ 1920ի Ապրիլէն եւ Ատրպէյճանի խորհրդայնացումէն սկսեալ, ոչ միայն հերոսաբար դիմադրեց քե- մալական եւ պոլշեւիկեան միացեալ գրոհներուն՝ զանոնք ետ շպրտելով, այլեւ՝ կրցաւ հիմնովին հայացնել ամբողջ Լեռնահայաստանը։
1920ի Օգոստոս 25ին, Կապանի Կաւարտ գիւղի եկեղեցւոյ մէջ, Նժդեհի զինուորները ուխտեցին Դաւիթ-բէգի անունով՝ «հաւատարիմ մնալ հայրենի  երկրի ազատութեան, իրենց հրամանատար Նժդեհին եւ կռուել մինչեւ վերջին շունչը» («Արնոտ գիրք», Գորիս, 1921թ., էջ 33-34): Այսպէ՛ս ծնունդ առին Դաւիթ-բէգեան Ուխտերը, որոնց նշանաբանն էր. «Յանուն հայրենիքի՝ Դաւիթ բէգաբար»:
Եւ երբ Դեկտեմբեր 1920ին Հայաստանի Հանրապետութիւնը տեղի տուաւ խորհրդայնացման ճնշումին տակ, Լեռնահայաստանը հռչակեց իր անկախութիւնը եւ մերժեց ընդունիլ խորհրդային իշխանութիւնը։ Աւելի՛ն. Նժդեհի առաջնորդութեամբ, հայկական ուժերը պարտութեան դառնութիւնը ճաշակել տուին Դենիկինի, Կոլչակի ու Վրանգելի բանակները ջարդած եւ «անպարտելի» հռչակուած 11րդ Կարմիր Բանակի հեծելազօրքի պետ Կուրոչկինին:
Ազատ ու անկախ Լեռնահայաստանը ներշնչման աղբիւր եւ քաջալեր ուժ հանդիսացաւ 18 Փետրուար 1921ի համաժողովրդական ապստամբութեան, որուն կողմէ իշխանութեան կոչուած Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէն, Սիմոն Վրացեանի վարչապետութեամբ, մինչեւ Ապրիլ կրցաւ դիմադրել Կարմիր Բանակի վերադարձին՝ ապաւինելով Զանգեզուրի յաղթական մարտերուն։
Բայց աշխարհաքաղաքական մեծ խորապատկերով՝ այլեւս վճռուած էր անխուսափելի խորհրդայնացումը Հայաստանի։ Ապրիլ 1921էն սկսեալ, Հայրենիքի Փրկութեան Կոմիտէի գլխաւորութեամբ, Հայաստանի Հանրապետութեան ղեկավարութիւնը ստիպուեցաւ նահանջել Երեւանէն եւ Արարատեան դաշտէն դէպի Զանգեզուր, հոնկէ անցնելու համար Ատրպատական, Պարսկաստան։
Այդ օրերուն, 12 հազար գաղթականութեան (որուն 4 հազարը՝ զօրք) նահանջի պայմաններուն մէջ, Սիւնիքը շարունակեց իր յաղթական կռիւները եւ հռչակեց Լեռնահայաստանի Հանրապետութիւնը՝ սպարապետ Նժդեհի վարչապետութեամբ:
Յունիսի 1ին, Զանգեզուր անցած Հ. Հ. կառավարութեան նախաձեռնութեամբ, Լեռնահայաստանը յայտարարուեցաւ Հայաստան՝ Սիմոն Վրացեանին նշանակելով վարչապետ (Նժդեհը մնաց իբրեւ սպարապետ): Բայց Վրաստանն ու Հայաստանը փաստօրէն ինկած էին պոլշեւիկեան տիրապետութեան տակ։ Պարէնն ու հացահատիկը սպառած էին եւ Լեռնա-հայաստանի վարչական ու զինուորական ղեկավար մարմինները դժուարութիւն ունէին պաշտպանելու Զանգեզուրի հայութիւնը։ Այդ պայմաններուն մէջ, հաշուի առնելով, որ Հայաստանի պոլշեւիկեան ղեկավարութիւնը իր 1921 Յունիսի հռչակագրով Սիւնիքը պաշտօնապէս կցեց Մայր Երկրին՝ Յուլիսին Լեռնահայաստանը իր կարգին տեղի տուաւ խորհրդայնացման առջեւ:
12 Յուլիս 1921ին, հեռանալով Զանգեզուրէն՝ Նժդեհ իր հրաժեշտէն առաջ վստահեցուց Լեռնահայաստանի հայութեան, որ ինք ընդմիշտ չի հեռանար եւ պիտի՛ վերադառնայ, եթէ Երեւանի փոխարէն Պաքուն դառնայ Սիւնիքի տէրը: Այդ իմաստով՝ յաղթական սպարապետը Խորհրդային Հայաստանի Յեղկոմին ուղղեց յատուկ պատգամ մը, որ կþաւարտէր հետեւեալ սաստող տողերով.
-«Դուք գիտէք, որ ցանկութեան դէպքում ես միշտ էլ հնարաւորութիւն կþունենամ մի քանի տասնեակ զինւորներով վերագրաւելու Լեռնահայաստանը: Որպէսզի այս երկրի աշխատաւոր գիւղացիութիւնը ստիպուած չլինի մէկ էլ ինձ օգնութեան կանչելու, աշխատէք բաւարարել հայ գիւղացիութեան եւ նրա մտաւորականութեան արդար պահանջը» (Վ. Գէորգեան, «Լեռնահայաստանի հերոսամարտը», էջ 160):
Պատմական այսօրինակ ծանր ու դառն պահ մը կը խորհրդանշէ 12 Յուլիս 1921ը։

Ն.