Հոկտեմբեր 11ի այս օրը, 153 տարի առաջ, Պոլսոյ մէջ կեանքի կոչուեցաւ Ազգային Ուսումնական Ժողով անունով եւ ատենի հայ մտաւորականութեան հեղինակաւոր, այլեւ երիտասարդ դէմքերէն բաղկացած մարմին մը, որուն կազմութիւնը նախատեսուած էր 1860ին
մշակուած եւ 1862ին Սուլթանի կառավարութեան կողմէ հաստատուած Հայոց Ազգային Սահմանադրութեամբ։
Դարերով ազգային պետականութենէ զրկուած եւ հայ կղերականներու կողմէ ղեկավարուած մեր ժողովուրդի կեանքին մէջ այդպէ՛ս, առաջին անգամ ըլլալով, հիմը կը դրուէր ժողովրդային մասնակցութեամբ եւ ժողովրդավարական սկզբունքներով առաջնորդուող ԱԶԳԱՅԻՆ ՎԱՐՉԱՄԵՔԵՆԱՅԻ մը։ Իսկ Ազգային Ժողովականութեան միջոցաւ հայոց հաւաքական ու անհատական կեանքի համընդհանուր խնդիրները լուծելու կոչուած այդ կառոյցին առաջին օղակներէն մէկը եղաւ նոյնինքն նորաստեղծ Ազգային Ուսումնական Ժողովը:
Մինչեւ մեր օրերը շարունակուող եւ Ազգային Ուսումնական Խորհուրդ անունով ճանչցուող ազգային իշխանութեանց պատասխանատու այդ օղակին առաջին բնորդը եղաւ, փաստօրէ՛ն, 1863ի Հոկտեմբեր 11ին կազմուած Ազգային Ուսումնական Ժողովը՝ նոյնինքն Ազգային Սահմանադրութեան մշակման եւ հաստատման պայքարը յառաջ մղած մեծանուն հայ մտաւորականներու մասնակցութեամբ:
1862 թուականին որդեգրուած արեւմտահայոց Ազգային Սահմանադրութիւնը ինչպէս օրին, այնպէս ալ հետագային բոլոր տուեալները ամբողջացուց, որպէսզի ըստ էութեան հանդիսանայ օրինակելի բնորդը տակաւին մինչեւ այսօր իր կազմութեան սպասող ամենայն հայոց Ազգային Սահմանադրութեան։ Ա՛յն ընդգրկուն Ազգային Սահմանադրութեան, որ այսօր այլեւս միայն եկեղեցական բնոյթ պիտի չունենայ, ոչ ալ պիտի արտայայտէ սոսկ անկախ հայրենիքէ ու ազգային պետականութենէ զուրկ հայ ժողովուրդին կամքը։
Այլ ընդհակառակն՝ ժողովրդային մասնակցութեամբ եւ ժողովրդավարական սկզբունքներով, թարգմանը պիտի դառնայ հայ ժողովուրդի ներկայ աշխարհասփիւռ կեցութեան, պիտի միաձուլէ հաւաքական կամքը հայութեան թէ՛ հայրենական եւ թէ սփիւռքեան թեւերուն, մանաւանդ՝ կաշկանդուած պիտի չըլլայ հայոց պետականութեան բաժին հանուած աշխարհաքաղաքական դրսեկ, պարտադիր ու ժամանակաւոր պայմանաւորումներով եւ, կարեւորագոյնը, արտայայտիչը պիտի ըլլայ բովանդակ հայութեան ազգային ինքնակազմակերպման ու արժէքային համակարգին։
Կարեւորը 11 Հոկտեմբեր 1863ին կազմուած Ազգային Ուսումնական Ժողովին յայտնութիւնն է՝ իբրեւ առաջին կարեւոր քայլերէն մէկը Ազգային Զարթօնքի այն մեծ շարժումին, որ 19րդ դարու երկրորդ կիսուն սկզբնաւորութեան, ազգային վերաթարմացման մեծ պայքարի մղեց հայ ժողովուրդի զոյգ թեւերուն՝ Արեւմտահայաստանի եւ Արեւելահայաստանի երիտասարդ, այլեւ զարգացած ու լուսամիտ մտաւորականութիւնը։
Ռուսաստանի, Գերմանիոյ, Ֆրանսայի, Իտալիոյ թէ Զուիցերիոյ մեծանուն համալսարաններուն մէջ իրենց ուսումը ստացած, ազատախոհ մարդկութեան ամէնէն յառաջդիմական գաղափարներով տոգորուած հայ երիտասարդներ, վերադառնալով Պոլիս կամ Թիֆլիս՝ ամբողջապէս նուիրուեցան ազգային մեր կազմակերպ կեանքն ու կառոյցները գաղափարականօրէն աշխուժացնելու, զարգացնելու եւ արդիականացնելու պայքարին։
Աշխարհաբարի մշակման եւ բիւրեղացման ճամբով՝ Զարթօնքի այդ սերունդը առաջնահերթաբար լծուեցաւ Սուլթանական եւ Ցարական բռնատիրութեանց տակ խաւարամտութեան մէջ պահուած սեփական ժողովուրդի լուսաւորման սրբազան գործին, որպէսզի ազգային եւ քաղաքացիական իր իրաւունքներուն գիտակից ու պահանջատէր ՀԱՅը կերտեն՝ փոխարինելու համար ստրուկի եւ կամազուրկի ինքնալքման դատապարտուած հայ մարդը։
Զարթօնքի սերունդը, արեւմտահայ իրականութեան մէջ, նպատակակէտ ունեցաւ Ազգային Սահմանադրութեան մշակումը: Թէեւ Օսմանեան Կայսրութեան մէջ հայութիւնը շատոնց ստացած էր ազգային ուրոյն միաւորի կարգավիճակ՝ սուլթանական հրամանագրով, այսուհանդերձ՝ Թուրքիոյ Հայոց Պատրիարքութիւնը երկար ժամանակ զուրկ մնացած էր ազգային մեր կեանքը ժողովրդային մասնակցութեամբ եւ հակակշռով կազմակերպելու եւ ղեկավարելու հնարաւորութիւններէն:
Հայ ժողովուրդի ազգային, կրօնական եւ քաղաքացիական իրաւունքներու նուիրագործման համար սկսաւ բուռն պայքար մը, որ յատկանշուեցաւ Ազգային Սահմանադրութեան մշակումով եւ, աւարտին, 1862ին, ժողովրդավարական սկզբունքներու կիրարկման հայկական առաջին կանոնադրութեան որդեգրումով:
Նոյնիսկ Ազգային Սահմանադրութեան որդեգրումէն եւ անոր ստացած սուլթանական վաւերացումէն ետք, այդ պայքարը կանգ չառաւ: Ընդհակառակն՝ նոյն թափով շարունակուեցաւ, որովհետեւ հայ իրականութեան մէջ ղեկավար դիրքեր գրաւած խաւարամիտ կղերականներ եւ ծայր աստիճան պահպանողական ջոջեր ամէն միջոցի դիմեցին, որպէսզի սուլթանական միջամտութիւններով կաշկանդումներու ենթարկեն նորահաստատ Ազգային Սահմանադրութիւնն ու անոր ոգիին եւ տառին կիրարկումը:
Ահա այդ երկարամեայ պայքարին ուշագրաւ, այլեւ կարեւոր մէկ հանգրուանին սկզբնաւորումը խորհրդանշող թուականը դարձաւ 11 Հոկտեմբեր 1863ը: Առաջին Ազգային Ուսումնական Ժողովին մաս կազմեցին ճարտարապետ Պալեանի, բժիշկ Ռուսինեանի, օսմանեան բարձրաստիճան պաշտօնատար Վահանեանի, գրող-մտաւորականներ Սերվիչէնի, Տատեանի եւ Գրիգոր Օտեանի տարողութեամբ դէմքեր:
Անոնց կը միացնէր կրթութիւնն ու լուսաւորութիւնը հայ ժողովուրդի լայն բազմութեանց մատչելի դարձնելու գաղափարական վեհ սկզբունքը, որպէսզի ընկերային համեստ ծագումով հայ երեխաներ հնարաւորութիւնը ունենան ուսում ստանալու եւ ազգային մեր կեանքին մէջ իրենց վճռորոշ ծառայութիւնն ու ներդրումը ունենալու:
Թէեւ առաջին Ուսումնական Ժողովը կարճատեւ կեանք ունեցաւ, հազիւ մէկ տարի գործեց, բայց անոր աշխատանքը առաջնորդող մտածողութիւնն ու ընդհանուր լուսաւորութեան ոգին ներշնչման աղբիւր դարձան հայ ժողովուրդի հետագայ սերունդներուն ազգային կազմաւորման համար:
Առաջին Ուսումնական Ժողովը կարճատեւ կեանք ունեցաւ, որովհետեւ յատկապէս Նահապետ Ռուսինեանի մշակած «Ուղղախօսութիւն» դասագիրքը խոր տարակարծութեանց մատնեց Ուսումնական Ժողովը: Տարակարծութեանց հիմքը աշխարհաբարի տակաւ բիւրեղացող ուղղագրութեան եւ ուղղախօսութեան պատկերացումն էր: Ժողովրդավարական միեւնոյն ուղղութեան տէր երիտասարդ այդ մտաւորականներուն միջեւ առաջացան մօտեցումի հակասութիւններ եւ ներքին սուր վէճեր, որոնք եւ ի վերջոյ յանգեցան Ուսումնական Ժողովի կազմալուծման:
Ամէն պարագայի, ինչպէս որ առանց հակասութեանց եւ ներքին պայքարներու ոչ մէկ յառաջդիմութիւն արձանագրուած է ընդհանուր ազգերու պատմութեան մէջ, նոյնպէս եւ հայ ժողովուրդի պարագային՝ առաջին Ուսումնական Ժողովի ներքին հակասութիւնները եւ անոնց լուծման ճիգերը մեծապէս օգնեցին, որպէսզի մեր ժողովուրդը գտնէ իր հետագայ յառաջխաղացքին մայր հունը:
11 Հոկտեմբեր 1863ին սոսկ Ուսումնական Ժողով մը չկազմուեցաւ, այլ՝ հիմը դրուեցաւ հայ ժողովուրդի նորահաս սերունդներուն ազգային կազմաւորման ու զարգացման գործին առաջնահերթ կարեւորութիւն ընծայելու աւանդութեան, որ մինչեւ մեր օրերը իր հունով յառաջ կը մղէ ազգային մեր կեանքին ղեկավար մտածողութիւնը՝ յանուն մեր ազգային վերապրումին ու նորոգումի կենսունակութեան:
Յանուն՝ ժողովուրդի անկաշկանդ մասնակցութեան եւ ազդու հակակշռին կիրարկումով՝ հայ ժողովուրդի վաղուան յառաջդիութիւնն ու բարգաւաճումը հունաւորելու, այլեւ նուաճելու համազգային թռիչքին։
Ն.