10 ­Հոկտեմբերի այս օ­րը, 61 տա­րի ա­ռաջ, քա­ղա­քա­մայր Ե­րե­ւա­նի մէջ, յի­սուն տա­րե­կա­նին վախ­ճա­նե­ցաւ ար­դի հայ գրա­կա­նու­թեան կա­նա­ցի եւ հա­յա­շո՛ւնչ ձայ­նե­րէն ար­ձա­կա­գիր ­Լիւ­սի ­Թար­գիւլ։

Ք­սա­նե­րորդ դա­րու 30ա­կան­նե­րէն մին­չեւ 50ա­կան­նե­րու կէ­սը, հայ­րե­նի գրա­կա­նու­թեան ան­դաս­տա­նէն ներս ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու հրա­պա­րա­կագ­րա­կան բե­ղուն վա­րու­ցան կա­տա­րած տա­ղան­դա­ւոր գրա­գի­տու­հին է ­Լիւ­սի ­Թար­գիւլ, որ իր ժա­մա­նա­կին հայ ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րու եւ հա­յե­ցի շուն­չի ե­րախ­տա­շատ քա­րո­զիչ մը ե­ղաւ։ ­Յատ­կա­պէս յետ մա­հու՝ 1956ին լոյս տե­սած իր «­Կո­մի­տաս» վէ­պով, ան յի­շար­ժան տեղ կը գրա­ւէ հայ գրա­կա­նու­թեան ոս­կե­մա­տեա­նին մէջ։

­Կո­մի­տա­սեան շուն­չի եւ ազ­գա­յին ո­գիի հան­ճա­րեղ վեր­ծա­նող ­Պա­րոյր ­Սե­ւակն ան­գամ, ինչ­պէս որ մեծ բա­նաս­տեղ­ծի մօ­տիկ ազ­գա­կան­նե­րէն ա­րո­ւես­տի գոր­ծիչ ­Վազ­գէն ­Ղա­զա­րեան կը վկա­յէ յու­շագ­րա­կան է­ջի մը մէջ, պատ­գա­մած էր ա­տե­նին՝ «Ան­պայ­ման կը գտնես ու կը կար­դաս ­Լիւ­սի ­Թար­գիւ­լի «­Կո­մի­տաս» վէ­պը։
Ա­ւա­զա­նի ա­նու­նով ­Լիւ­սի ­Սա­հա­կի ­Թար­գիւ­լեան ծնած է 1905ին, Ա­րեւմ­տեան ­Հա­յաս­տա­նի հա­յա­հոծ օր­րան ­Վան քա­ղա­քին մէջ: 1914ին ըն­տա­նեօք տե­ղա­փո­խո­ւած են Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տան: ­Միջ­նա­կարգ կրթու­թիւ­նը ստա­ցած է ­Թիֆ­լի­սի ­Յով­նա­նեան վար­ժա­րա­նին մէջ: 1929ին ա­ւար­տած է Ե­րե­ւա­նի ­Պե­տա­կան ­Հա­մալ­սա­րա­նի ­Պատ­մագ­րա­կան ­Ֆա­կուլ­տե­տը։ Իսկ 1933ին բարձ­րա­գոյն ուս­ման տի­րա­ցած է ­Մոս­կո­ւա­յի Խմ­բագ­րա­կան-Հ­րա­տա­րակ­չա­կան Ինս­տի­տու­տին մէջ:

­Հա­մա­ցան­ցա­յին ու հան­րա­գի­տա­կան աղ­բիւր­նե­րը ժլատ են ար­ձա­կա­գիր ու թարգ­մա­նիչ ­Լիւ­սի ­Թար­գիւ­լի կեն­սագ­րու­թեան ման­րա­մաս­նե­րուն եւ գրա­կան-հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծու­նէու­թեան ե­րես­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ ի­րենց փո­խան­ցած տե­ղե­կան­քին մէջ։
Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քէն գրա­կան աս­պա­րէզ մուտք գոր­ծե­լով՝ շնոր­հա­լի գրա­գի­տու­հին իր ազ­գա­նո­ւան «եան» ա­ծան­ցը կրճա­տե­լով, ըն­թեր­ցող հա­սա­րա­կու­թեան ներ­կա­յա­ցաւ ու ճա­նա­չում գտաւ ­Լիւ­սի ­Թար­գիւլ գրչա­նու­նով:

1927ին, տա­կա­ւին ու­սա­նող, ­Թար­գիւլ նշա­նակուե­ցաւ «­Հա­յաս­տա­նի Աշ­խա­տա­ւո­րու­հի» ամ­սագ­րի խմբա­գիր: 1934ին միա­ցաւ Խ.Ս.Հ.Մ. Գ­րող­նե­րու ­Միու­թեան։ ­Բայց 30ա­կան­նե­րու սկիզ­բէն ար­դէն թափ ա­ռած էր հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան դէմ Ս­տա­լի­նեան կա­մա­կա­տար­նե­րուն ծա­ւա­լած հա­կազ­գա­յին ու հա­կա­դաշ­նակ­ցա­կան ար­շա­ւան­քը։ Ե­րի­տա­սարդ գրա­գի­տու­հին անշն­չե­լի գտաւ իր հայ­րե­նի հա­րա­զատ հո­ղին վրայ ստեղ­ծո­ւած բան­սար­կու­թեանց եւ խծբծանք­նե­րու մթնո­լոր­տը։ ­Տե­ղա­փո­խո­ւե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա, ուր գրա­կան-ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աշ­խա­տան­քի հա­մե­մա­տա­բար տա­նե­լի պայ­ման­ներ գտաւ։ ­Մոս­կո­ւա մնաց մին­չեւ Երկ­րորդ Աշ­խար­հա­մար­տի ա­ւար­տը, որ­մէ ետք վե­րա­դար­ձաւ Ե­րե­ւան, ուր եւ վախ­ճա­նե­ցաւ 1955 թո­ւա­կա­նի ­Հոկ­տեմ­բեր 10ին։

­Լիւ­սի ­Թար­գիւ­լի վե­րա­բե­րեալ ու­շագ­րաւ վկա­յու­թեան մը կա­րե­լի է հան­դի­պիլ «­Հա­յոց Աշ­խարհ» թեր­թի է­ջե­րուն, տա­րի­ներ ա­ռաջ լոյս տե­սած, ­Կի­մա Ե­ղիա­զա­րեա­նի ստո­րագ­րու­թեամբ յօ­դո­ւա­ծի մը մէջ, որ կ­’անդ­րա­դառ­նայ նաեւ մեր օ­րե­րուն հայ­րե­նի գրա­կան հրա­պա­րա­կին վրայ յա­մե­ցող ան­հան­դուր­ժո­ղու­թեան եւ բան­սար­կու­թեանց վա­տա­ռողջ մթնո­լոր­տին ու կը յի­շեց­նէ.-

«­Հա­յաս­տա­նի Գ­րող­նե­րու ­Միու­թեան տա­րեգ­րու­թիւ­նը հա­րուստ է»... այն­պի­սի նիս­տե­րով ու ընդ­հա­նուր ժո­ղով­նե­րով, «ո­րոնք հրա­ւի­րո­ւել են թշնա­մի նա­ցիո­նա­լիստ-տրոց­կիստ­նե­րին, սո­վե­տա­կան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը խե­ղա­թիւրուած ներ­կա­յաց­նող­նե­րին մեր­կաց­նե­լու, դա­տա­պար­տե­լու եւ աք­սո­րե­լու նպա­տա­կով:
«1930-40ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի տա­րեգ­րու­թեան մէջ, յատ­կա­պէս, դժո­ւար է գտնել մի էջ, ո­րը, այս­պէս ա­սած, մա­քուր է. հա­մա­տա­րած բան­սար­կու­թիւն­ներ ու զրպար­տու­թիւն­ներ են:

«Ա­հա­ւա­սի՛կ. «­Հա­յաս­տա­նի Գ­րող­նե­րի միու­թիւ­նը հրա­ւի­րում է ­Խորհր­դա­յին Գ­րող­նե­րի ­Միու­թեան գոր­ծու­նէու­թիւ­նում նա­խա­դէ­պը չու­նե­ցող ընդ­հա­նուր ժո­ղով... ­Ժո­ղո­վը քննում է ­ՀամԿ(բ)Կ ­Կենտ­կո­մի պլե­նու­մի ար­դիւնք­նե­րը, Ս­տա­լի­նի զե­կու­ցումն ու եզ­րա­փա­կիչ խօս­քը: ­Ճա­ռով հան­դէս է գա­լիս Հ.Գ.Մ. պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար ­Գէորգ Ա­բո­վը:

Այ­նու­հե­տեւ, հինգ օ­րո­ւայ ըն­թաց­քում, ա­ւե­լի քան քա­ռա­սուն ե­լոյթ ու­նե­ցող­ներ մեր­կաց­նում են Գ­րող­նե­րի ­Միու­թիւնն ի­րենց շա­հա­տա­կու­թիւն­նե­րի աս­պա­րէզ դարձ­րած եր­կե­րե­սա­նի նա­ցիո­նա­լիստ-տրոց­կիստ Դր. ­Տէր-­Սի­մո­նեա­նին, Ա. ­Բա­կուն­ցին, Վ. Ա­լա­զա­նին, միւս թշնա­մի­նե­րին, ինչ­պէս նաեւ նրանց, ով­քեր զգօ­նու­թեան ան­նե­րե­լի բթաց­մամբ ան­տե­սել են դա­ւա­ճան­նե­րի մե­քե­նա­յու­թիւն­նե­րը» (1937 թ., Ապ­րի­լի 17-21)։

«­Բա­ցենք պա­տա­հա­կան է­ջե­րից եւս մէ­կը. «­Տե­ղի է ու­նե­նում Հ.Գ.Մ. վար­չու­թեան հեր­թա­կան նիս­տը: Քն­նարկ­ւում է «­Սո­վե­տա­կան ­Հա­յաս­տան» թեր­թում տպագ­րո­ւած «­Սո­վե­տա­կան գրո­ղին ան­վա­յել քայլ» վեր­նագ­րով յօ­դո­ւա­ծը: Հ.Գ.Մ. պա­տաս­խա­նա­տու քար­տու­ղար Հ. ­Սի­րա­սը, միւս ե­լոյթ ու­նե­ցող­նե­րը, միա­նում են յօ­դո­ւա­ծագ­րին ու նշում, որ Հ.Գ.Մ. ան­դամ ­Լիւ­սի ­Թար­գիւ­լը ­Փա­րի­զի «­Հայ ­Կին» ամ­սագ­րում տպագ­րե­լով «Ազ­նո­ւա­կան­նե­րը» ակ­նար­կը, գռեհ­կօ­րէն ա­ղա­ւա­ղել է սո­վե­տա­կան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը, վի­րա­ւո­րել սո­վե­տա­կան կնոջ ինք­նա­սի­րու­թիւնն ու վեհ զգա­ցում­նե­րը:

«­Վեր­ջում խօսք խնդրե­լով՝ Լ. ­Թար­գիւ­լը ըն­դու­նում է իր յան­ցան­քը, խոս­տա­նում ա­ռա­ջի­կա­յում ճշմար­տա­ցիօ­րէն պատ­կե­րել սո­վե­տա­կան ի­րա­կա­նու­թիւ­նը, խու­սա­փել գռե­հիկ նա­տու­րա­լիզ­մից ու սեք­սո­ւա­լիզ­մից: Քն­նար­կո­ւող հար­ցի կա­պակ­ցու­թեամբ՝ Գ­րող­նե­րի ­Միու­թեան ­Վար­չու­թիւ­նը կա­յաց­նում է ո­րո­շում՝ ակ­նար­կը ո­րա­կե­լով սո­վե­տա­կան գրա­կա­նու­թեան հետ կապ չու­նե­ցող, մարդ­կա­յին ար­ժա­նա­պա­տո­ւու­թեան դէմ ուղ­ղո­ւած գրա­կան գռե­հիկ վի­ժո­ւածք» (1948 թ., ­Փետ­րո­ւա­րի 7):

­Հա­կա­ռակ այ­դօ­րի­նակ ճնշում­նե­րուն, ­Լիւ­սի ­Թար­գիւլ շա­րու­նա­կեց ինք­նա­հա­ւա­տա­րիմ մնալ եւ ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րու հա­յա­շունչ տա­րած­ման ծա­ռա­յեց­նել իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հե­տա­գայ գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ Այ­սու­հան­դերձ՝ կեան­քը եր­կար ապ­րե­լու ժա­մա­նակ չտո­ւաւ ար­ժէ­քա­ւոր գրո­ղին։ ­Բայց մին­չեւ 1955ի իր ա­պա­ժամ մա­հը, Լ. ­Թար­գիւլ կա­րո­ղա­ցաւ հրա­տա­րա­կու­թեան պատ­րաս­տել եւ ի­րա­րու ե­տե­ւէ լոյս ըն­ծա­յել «­Ծաղ­կա­ւան» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1948, 98 էջ), «­Պիո­նե­րա­կան խոս­տում» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1952, 65 էջ), «­Պատ­մո­ւածք­ներ» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1954, 28 էջ), «Թռ­չող ծա­ղիկ­ներ», (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1955, 60 էջ) եւ «­Կո­մի­տաս» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1956, 402 էջ) գոր­ծե­րը:

­Յատ­կա­պէս յետ մա­հու լոյս տե­սած «­Կո­մի­տաս»ի կեան­քին եւ գոր­ծու­նէու­թեան նո­ւի­րո­ւած Լ. ­Թար­գիւ­լի վէ­պը հան­դի­սա­ցաւ խորհր­դա­յին ամ­բող­ջա­տի­րու­թեան «Ձն­հալ»ի ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը հու­նա­ւո­րող հայ գրա­կա­նու­թեան կա­րե­ւոր գոր­ծե­րէն մէ­կը։

Ինչ­պէս որ ծա­նօթ գրա­կան քննա­դատ եւ գրող Եու­րի ­Խա­չատ­րեան կը հաս­տա­տէ ­Մեծ Ե­ղեռ­նի ­Յիս­նա­մեա­կին ա­ռի­թով հայ­րե­նի հա­յու­թեան պա­հան­ջա­տի­րա­կան պոռթ­կու­մին նո­ւի­րո­ւած իր «Հ­րա­շա­լի ­Տաս­նա­մեակ. 1955-1965» խո­րագ­րով յօ­դո­ւա­ծին մէջ («Ազգ», 02-09-2006), Լ. ­Թար­գիւ­լի «­Կո­մի­տաս»ը ազ­գա­յին զար­թօն­քի ա­լիք բարձ­րաց­նող գլխա­ւոր գոր­ծե­րէն մէ­կը ե­ղաւ։

­Կո­մի­տա­սի ող­բեր­գա­կան կեան­քին ու վախ­ճա­նին ընդ­մէ­ջէն ներ­կա­յաց­նե­լով եւ խա­րա­նե­լով հայ ժո­ղո­վուր­դին դէմ թրքա­կան պե­տու­թեան գոր­ծադ­րած ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը՝ խորհրդա­հայ գրա­կա­նու­թեան կա­նա­ցի եւ հա­յա­շունչ այս ձայ­նը խորհր­դա­յին լու­ծի տակ մեր ազ­գա­յին ար­մատ­նե­րուն վե­րա­դառ­նա­լու եւ ազ­գա­յին մեր ար­ժէք­նե­րուն տէր կանգ­նե­լու հու­նը լայն բա­ցաւ մեր ժո­ղո­վուր­դին եւ հե­տա­գայ սե­րունդ­նե­րուն առ­ջեւ։

­Լիւ­սի ­Թար­գիւ­լի գրա­կան ժա­ռան­գու­թեան մաս կազ­մող գոր­ծե­րէն են՝ «­Ճան­կեր»ը (Ե., ­Պետհրատ, 1931, 64 էջ), «­Ճա­կա­տում» վէ­պը (Ե., ­Պետհ­րատ, 1932, 246 էջ), «Հս­կա­նե­րի շար­քում» վէ­պը (Ե., Պետհ­րատ, 1937, 290 էջ), «­Դէ­պի Իս­պա­նիա» վի­պա­կը (Ե., ­Պետհ­րատ, 1939, 74 էջ), «Ե­րա­ժիշ­տը» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1942, 75 էջ), «­Մայ­րեր»ը (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1942, 41 էջ), «­Փոք­րիկ­նե­րի մեծ գոր­ծը» (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1942, 96 էջ), «­Լուս­նի սո­նատ»ը (Ե., ­Հայ­պետհ­րատ, 1944, 58 էջ) եւ ու­րիշ­ներ։

Ն.