Հոկտեմբեր 5ի այս օրը, 98 տարի առաջ, ռազմաքաղաքական նշանակալից զարգացումով յղի թուական մը եղաւ մեր ժողովուրդի նորագոյն պատմութեան մէջ։
1918ի աշնան, Առաջին Աշխարհամարտը մօտեցած էր իր աւարտին եւ պատերազմի մեծ պարտեալներէն Օսմանեան Կայսրութեան զօրքերը կա՛մ անձնատուր կ՚ըլլային Դաշնակիցներուն, կա՛մ արագընթաց նահանջով կ՚ամփոփուէին կայսրութեան արեւելեան նահանգներուն խորերը։
Իսկ հայ ժողովուրդը, Մայիս 1918ի վերջերուն թրքական բանակը նահանջի մատնած, հաստատակամ քայլերով կ’առաջանար իր նուաճած անկախութիւնը ամրապնդելու, նորաստեղծ հայ ազգային պետականութեան հիմերը արմատաւորելու եւ տասը հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածքի վրայ հռչակուած Հայաստանի Հանրապետութիւնը սրընթաց ընդարձակելու ուղղութեամբ։
Աշխարհաքաղաքական նման զարգացումներու խորապատկերին վրայ, 5 Հոկտեմբեր 1918ին, Երեւանի մէջ, այսպէս կոչուած Արեւելեան Ճակատի թրքական զօրքերուն ընդհանուր հրամանատարը՝ Խալիլ փաշա յայտարարեց, թէ Պոլիսէն հրահանգ ստացած է պարպելու Հայաստանի հիւսիսը՝ որոշապէս Լոռի-Փամբակի շրջանը թրքական զօրքերէն։
Նո՛յն Խալիլ փաշան, որ տակաւին ամիսներ առաջ, Յունիս 1918ին, Պաթումի մէջ, քանի մը օրուան կեանք ունեցող Հայաստանի Հանրապետութեան պարտադրած էր ստորագրութիւնը Պաթումի խայտառակ դաշնագրին՝ անկախ Հայաստանը իրաւականօրէն ճանչնալու թրքական «զիջում»ին դիմաց հայկական իշխանութեանց ստիպելով, որ Հայաստանը կծկուի միայն տասը հազար քառակուսի քիլոմեթր տարածքի վրայ եւ ենթարկուի, իր ներքին քաղաքականութեան մէջ անգամ, թրքական պետութեան շահերէն թելադրուած պահանջներուն, ինչպէս օրինակ՝ Հայաստանի հիւսիսէն ու հարաւէն թրքական զօրքերու անարգել տեղաշարժին դէպի Պաքու կամ Թեհրան...
Փաստօրէն 5 Հոկտեմբեր 1918ի Խալիլ փաշայի երեւանեան յայտարարութիւնը եւ անոր անմիջապէս հետեւած թրքական բանակի հայաստանեան սահմաններէն ընդհանուր հեռացումը եղաւ դարձակէտ մը նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետութեան լիարժէք կայացման ճամբուն վրայ։
Հայկական բանակը ձեռնարկեց ընդհանուր յառաջխաղացքի ե՛ւ արեւելահայաստանի գրաւեալ տարածքներուն վերատիրանալու, ե՛ւ Արեւմտահայաստանի ուղղութեամբ շարժելու առումներով։ 1918ի Հոկտեմբերէն մինչեւ 1919ի Մայիսը, անկախ Հայաստանի տարածքը փաստօրէն տասնապատիկ անգամ ընդարձակուեցաւ, ինչ որ հիմք տուաւ Հայաստանի Հանրապետութեան երկրորդ կառավարութեան՝ Ալ. Խատիսեանի վարչապետութեամբ, «Միացեալ, Ազատ եւ Անկախ Հայաստան»ի կերտումը հռչակելու իբրեւ Հայաստանի Հանրապետութեան արտաքին քաղաքականութեան գերագոյն առաջնահերթութիւնը։
Խալիլ փաշայի զօրքերուն հեռացումը, յատկապէս Լոռի-Փամբակի շրջանէն, նաեւ սրեց լարուածութիւնը դրկից եւ նորաստեղծ երկու հանրապետութեանց՝ Հայաստանի եւ Վրաստանի միջեւ։
Հայ-Վրացական կնճիռը անմիջապէս բորբոքեցաւ, վրացական իշխանութիւնները պահը յարմար նկատեցին քուլիսներու մէջ իրենց մշակած քարտէսները եւ Հայաստանի հիւսիսային շրջաններուն տիրապետելու ծրագիրները անյապաղ իրականացնելու համար։ Իսկ Հ.Հ. պաշտպանութեան նախարար զօրավար Դրօ կատարուած իրողութեան առջեւ դրաւ վրացիները, երբ հայկական բանակի զօրամասներով փոխարինեց թրքական նահանջող զօրքերը։
Հայ-վրացական լարուածութիւնը մինչեւ իսկ պատերազմի յանգեցաւ, բայց թրքական զօրքերու նահանջին յատկացուած այս հակիրճ անդրադարձ-յիշեցումը տեղը չէ աւելիով կեդրոնանալու այդ զարգացումներուն վրայ։ Պարզապէս պէտք է նշել, որ եթէ Դրօ եւ Հայաստանի կառավարութիւնը չնետէին այդ արագ քայլը, Լոռուայ աշխարհը եւս այսօր մատնուած պիտի ըլլար հայկական Ջաւախքի ճակատագրին։
Ուղղակի թրքական զօրքերու հեռացման վերաբերեալ պէտք է աւելցնել, որ նախ անձամբ Խալիլ փաշա ինք՝ հայ ժողովուրդի պատմութեան մէջ միշտ պիտի խորհրդանշէ թուրք զինուորականի հակահայ մոլուցքն ու դիւանագիտական կեղծաւորութիւնը միանգամայն եւ, ապա, անոր ընդհանուր հրամանատարութեան տակ գործող Լոռի-Փամբակի շրջանի թրքական զօրաբաժինը միշտ պիտի յիշուի Մայիս 20էն մինչեւ Հոկտեմբեր 5 իր իրագործած հայերու ահաւոր կոտորածներով եւ ամբողջական ալան-թալանով։
Խալիլ փաշա (1882-1957) հօրեղբայրն էր տխրահռչակ Էնվեր փաշայի։ Զինուորական ծառայութեան կոչուած էր Ապտիւլ Համիտի օրով եւ ամբողջական հաւատարմութեամբ ծառայած էր Մեծ Մարդասպանի ջարդարար քաղաքականութեան՝ օսմանեան տիրապետութեան տակ ինկած բոլոր ազգութիւններուն, մանաւանդ հայ ժողովուրդին նկատմամբ։ Ա. Աշխարհամարտի ընթացքին եղած էր ընդհանուր հրամանատարը նախ հարաւ-արեւելեան ռազմաճակատի (Միջագետք), ապա՝ ամբողջ արեւելեան ռազմաճակատի։
Առաջին Աշխարհամարտին թրքական պարտութենէն եւ զինադադարէն ետք՝ ան ապաստանեցաւ Մոսկուա, ուր եւ «ճարտարապետ»ը դարձաւ Լենին-Քեմալ ռազմաքաղաքական մերձեցման ու հակա-Հայաստանի Հանրապետութիւն զինակցութեան։ Իսկ 1923ին Քեմալական Թուրքիոյ Հանրապետութեան միջազգային հաստատագրումէն ետք, հրաւիրուեցաւ Թուրքիա եւ հոն ապրեցաւ մինչեւ 1957։
Խալիլի հակահայ խժդժութեանց գլխաւոր զոհը եղաւ Լոռի-Փամբակի շրջանի հայութիւնը։ Ինչպէս որ Ս. Վրացեան կը վկայէ իր «Հայաստանի Հանրապետութիւնը» աշխատասիրութեան մէջ, «Համաշխարհային Պատերազմից Հայ ժողովրդի Կրած Վնասների Քննիչ Յանձնաժողով»ը, Դեկտեմբեր 1918ի վերջերուն իր հրապարակած պաշտօնական Զեկոյցին մէջ, մանրամասն կը նկարագրէ 20 Մայիս 1918ին թրքական զօրքի Լոռի-Փամբակ մուտքէն սկսեալ գործուած ջարդերն ու թալանումները հայ անզէն բնակչութեան նկատմամբ։
Պաշտօնական այդ Զեկոյցին համաձայն՝ թրքական գրաւման հինգ ամիսներուն, ոչ միայն 8000 ռազմագերիներ դէպի Էրզրում քշուեցան եւ կոտորուեցան, ոչ միայն տասնեակ հազարներով անզէն հայ գիւղացիք ջարդուեցան, այլեւ միջազգային յանձնաժողովի հաշուարկներով՝ աւելի քան 15 միլիոն տոլար արժողութեամբ նիւթական կորուստի ենթարկուեցաւ շրջանի հայութիւնը։
Նման չարաղէտ թրքական ներխուժման աւարտը խորհրդանշող թուական է 5 Հոկտեմբեր 1918ը։
Ն.