Սեպտեմբերի այս օրը հայ ժողովուրդը կը նշէ ծննդեան տարեդարձը ժամանակակից մեր գրականութեան մեծատաղանդ արձակագիրներէն Աղասի Այվազեանի։
7 Սեպտեմբեր 1925ին, Խորհրդային Վրաստանի Աբասթուման աւանին մէջ, հայոց պատմական Կարին քաղաքէն գաղթած հայ ընտանիքի յարկին տակ ծնաւ շնորհալի մանուկ մը՝ Աղասի Այվազեան անունով, որ խորհրդային կոչուած աշխարհին մէջ մաքառելով իր ուղին հարթեց եւ կրցաւ, գեղարուեստական իր տաղանդով ու գրական ստեղծագործութեան բեղուն վաստակով, դառնալ հայ արձակի եւ բեմագրութեան արժանաւոր վարպետներէն մէկը, այլեւ՝ հայ մտաւորականի իրա՛ւ տիպար մը։
Աղասի Այվազեան արձակագիր էր ու թատերագիր, հրապարակախօս էր ու բեմագրիչ, բեմադրիչ էր, խմբագիր ու գեղանկարիչ։ Ապրեցաւ մինչեւ մեր ժամանակաշրջանը եւ անխոնջ ստեղծագործեց։ Եւ երբ 21 Նոյեմբեր 2007ին առյաւէտ փակեց միշտ կրակով լեցուն իր աչքերը, հայ ժողովուրդը անվարան իր անմահներու համաստեղութեան արժանացուց մեծատաղանդ հայ արձակագրին։
Իր կենդանութեան արդէն Աղասի Այվազեան նուաճած էր հայ գրականութեան մեծերու փաղանգին արժանաւորապէս մաս կազմելու իրաւունքը։ Խորհրդային Հայաստանի պետական մրցանակակիր եղած էր 1975ին, իսկ արուեստի վաստակաւոր գործիչի տիտղոսին տիրացած էր 1982ին։ Այն բախտաւոր տաղանդներէն եղաւ, որ իր մէկ հատիկ գործով՝ 1960ականներուն լոյս տեսած, բեմագրուած ու շարժանկարի վերածուած «Եռանկիւնին» վիպակով, հմայեց ու գրաւեց ոչ միայն հայ հասարակութիւնը, այլեւ՝ օտարները, արժանանալով մէկէ աւելի մրցանակներու։
Գեղարուեստական ու մասնագիտական պատրաստութեան եւ հմտութեան տէր էր Աղասի Այվազեան. աւարտած էր Թիֆլիսի գեղարուեստական ակադեմիան (1942ին), Թիֆլիսի պետական համալսարանի բանասիրական բաժինը, Երեւանի գեղարուեստաթատերական եւ բնագիտական կուլտուրայի հիմնարկները (1945-48)։ Ստեղծագործական կեանքի ասպարէզ նետուելով՝ աշխատեցաւ իբրեւ նկարիչ-մուլտիպլիկատոր, գծագրող, կոնստրուկտոր եւ լրագրող։
1963ին ընդունուեցաւ Հայաստանի Գրողներու Միութեան անդամ, 1965էն 1973 եղաւ Միութեան պաշտօնաթերթ «Գրական Թերթ»ի արձակի բաժնի վարիչը. 1973-81 ստանձնեց «Էկրան» ամսագրի գլխաւոր խմբագրի պատասխանատուութիւնը։ Տասնամեակներ, իբրեւ բեմադրիչ, աշխատեցաւ «Հայֆիլմ» Կինոստուդիայի մէջ, ուր 1967ին, Աղասի Այվազեանի մշակած բեմագրութեամբ, նկարահանուեցաւ «Եռանկիւնին» շարժանկարը, որ երկրորդ մրցանակը շահեցաւ 1968ի լենինկրատեան համամիութենական փառատօնին։ 1990ականներու սկզբնաւորութեան Աղասի Այվազեան խմբագրեց «Հայութիւն» շաբաթաթերթը:
Մեծ է Աղասի Այվազեանի թողած գրական ժառանգը՝ վէպ, վիպակ, պատմուածք, բեմագրութիւն։ Գրականագիտական առանձին լուսարձակի արժանի են այդ հարուստ վաստակին ըստ արժանւոյն քննարկումն ու գնահատումը։
Դժուարութիւններով լեցուն կեանք մը վիճակուեցաւ հայ մեծ արձակագրին։ Դառնութեան եւ տառապանքի ծնունդ եղաւ անոր գեղարուեստական վաստակը, որ նուաճուեցաւ քրտնաջան աշխատանքով, անձնական հալածանքներ դիմագրաւելու ծանր պայքարով, բայց միաժամանակ հայ ժողովուրդին ու ազգային մեր արժէքներուն նկատմամբ անհուն սէրով ու պաշտամունքով։
Խոհուն եւ ինքնատիպ աշխարհայեացքի տէր հեղինակութիւնն է Աղասի Այվազեան։ Իր իսկ խոստովանութեամբ՝ «Ինձ համար կայ երկու ազգային գրող՝ Վիլեամ Սարոյեան եւ Եղիշէ Չարենց. իսկ Ալեքսանդր Թամանեանը չափանիշ է. հայ մարդու կատարեալ չափանիշ: Ես ուրախ ու հպարտ եմ, որ հայ եմ»:
Անդրադառնալով իր անցած կեանքի դժուար ուղիին՝ առիթով մը հեղինակը նշած է.- «Ցաւօք, իմ կեանքում խանգարող մարդիկ շատ են եղել: Իմ հոգում կուտակուած սպիները շատ խորն են: Ես փորձում եմ սպեղանի դնել ցաւը մեղմացնելու համար, բայց անցեալը չի մոռացւում: Եղել են օրեր, երբ քաղցած եմ գիշերել, բայց դա ինձ ուժ է տուել: Բարեբախտաբար, եղել են մարդիկ, որոնք օգնութեան ձեռք են մեկնել: Իւրաքանչիւրիս մէջ էլ ապրում է նախանձը, բայց այն կարելի է փոքրացնել: Միայն միմեանց օգնելով կարելի է հասնել յաղթանակի»:
Ճակատագիրը այդպէ՛ս՝ դժուար ուղի մը վերապահեց Աղասի Այվազեանին մանկութեան իսկ օրերէն։ Ինչպէս ինք կը նշէ՝ «Հայրս էրզրումցի դարբին էր: Մանկութիւնս ու պատանեկութիւնս անցել են Ախալցխայում: Շատ դժուար օրեր եմ ունեցել: Հայրս ամբողջ օրն աշխատում էր մի կտոր հաց վաստակելու համար»: Եւ մանկութեան այդ խոր յիշողութեանց արգասիքը եղաւ «Եռանկիւնին», որ վաւերական բարձունքի առաջնորդեց հայ արձակը՝ աւանդականին ու արդիականին բարձրարժէք համադրումը նուաճելով։
Կեանքի եւ ստեղծագործական ճանապարհի իր ուրոյն փիլիսոփայութիւնը ունէր Աղասի Այվազեան։ Ապրեցաւ ու գործեց իրա՛ւ երջանկութեան հասնելու անսանձ մղումով եւ այն հաւատքով, որ «Անհրաժեշտ է երկար ապրել՝ երջանկութեան իմաստը հասկանալու համար: Ես երջանկութիւն եմ փնտռում գրականութեան, նկարչութեան ու թատրոնի մէջ: Արժանացել եմ բազմաթիւ մրցանակների, պատուոգրերի, Հ.Ս.Ս.Հ. պետական մրցանակի առաջին դափնեկիրն եմ, սակայն դրանք ինձ երբեւէ երջանկութիւն չեն բերել: Երբեւէ չեմ ձգտել պաշտօնի եւ գիտեմ, որ այն ինձ չի երջանկացնի: Ինձ համար լիակատար երջանկութիւնն աշխատանքիս պահն է: Ես ամբողջովին ընկղմւում ու նուիրւում եմ իմ գործին: Շատ ուժեղ է իմ ստեղծագործական գրգիռը: Եթէ մի օր այն հանգչի, ես կը դժբախտանամ»:
Նման ստեղծագործ մարդու ներաշխարհով եւ մտաւորական ուրոյն աշխարհայեացքով օժտուած՝ հայ մեծ արձակագիրը միշտ պատգամ մը ունէր հայ ժողովուրդի նորահաս սերունդներուն, որովհետեւ՝ ինչպէս կը շեշտէր իր կեանքի վերջալոյսին կտակած պատգամով՝ «Ժամանակակից սերունդն աւելի լայն հնարաւորութիւններ ունի ստեղծագործելու, իրեն արտայայտելու համար: Արուեստի սկիզբն ազատութիւնն է: Նախկինում արուեստը պատուած էր սեւով, այսօր այդ մթութեան մէջ մի փոքրիկ կրակ է առկայծում: Ես լաւատես եմ ու համոզուած եմ, որ սերունդների ջանքերի շնորհիւ այդ փոքրիկ կրակը կը մեծանայ, կը լուսաւորի ու կը ջերմացնի: Համոզուած եմ, որ կ’ունենանք նոր տաղանդներ՝ Թամանեաններ, Չարենցներ, Սարոյեաններ, եւ դա կը լինի մեր մեծ բարոյական յաղթանակը»:
Ն.