Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան մե­ծա­գոյն ճար­տա­րա­պե­տը ա­նու­րա­նա­լիօ­րէն կե­սա­րա­ցի ­Սի­նանն է։ ­Պաշ ­Խալ­Ֆա տիտ­ղո­սը շա­հած այս ճար­տա­րա­պե­տին կա­ռու­ցած մզկիթ­նե­րուն, մետ­րե­սէ­նե­րուն, պա­լատ­նե­րուն, խա­նե­րուն եւ հրա­պա­րակ­նե­րու վրայ կա­մա­րա­կապ

կա­ռոյց­նե­րուն կը հան­դի­պիք ա­մէ­նու­րեք այ­սօ­րո­ւան ­Թուր­քիոյ տա­րած­քին։ ­Պոլ­սոյ մէջ ա­նոր ա­նու­նով գո­յու­թիւն ու­նի նաեւ փո­ղոց մը՝ «­Միյ­մար ­Սի­նան ­Սո­քաղ»ը։

­Սի­նա­նի ազ­գու­թեան խնդի­րը բա­ւա­կան մե­լան հո­սե­ցու­ցած է։
Ո՞վ է այս ճար­տա­րա­պե­տը, ո­րուն հմայ­քը մին­չեւ այ­սօր տա­կա­ւին զգա­լի է եւ որ թուրք մը չէ։ ­Թուրք չէ, բայց իս­լա­մա­ցած է եւ իր գի­տակ­ցա­կան ամ­բողջ կեան­քը ապ­րած է իբ­րեւ թուրք։

­Սի­նան ծնած է ­Կե­սա­րիա՝ 1490ին եւ մա­հա­ցած է 1588ին, ին­նի­սուն ութ տա­րե­կան հա­սա­կին։ ­Յատ­կա­պէս գոր­ծած է ­Սիւ­լէյ­ման Ս­քան­չե­լիին իշ­խա­նու­թեան օ­րով։ ­Սիւ­լէյ­ման միակ սուլ­թանն է, որ տի­րած ու իշ­խած է Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան՝ քա­ռա­սուն տա­րի շա­րու­նակ, 1526էն մին­չեւ 1566։ ­Քա­ռա­սուն տա­րուան ժա­մա­նա­կաշր­ջան մը, որ կը սե­պո­ւի Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան հզօ­րու­թեան գա­գաթ­նա­կէ­տի հանգ­րո­ւա­նը, որ­մէ ետք կը սկսի անկն­ման ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը՝ ա­ւե­լի քան չորս հա­րիւր տա­րո­ւան հա­տո­ւա­ծով մը։ ­Սիւ­լէյ­մա­նի մա­հէն ետք, ­Սի­նան շուրջ քսան տա­րի եւս գոր­ծեց ­Սե­լիմ երկ­րոր­դի իշ­խա­նու­թեան օ­րով՝ պա­հե­լով ար­քու­նի ­Պաշ ­Խալ­Ֆա տիտ­ղո­սը:

­Սի­նան նման խա­ղաղ եւ կա­յուն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի մը մէջ գոր­ծած ար­քու­նի ճար­տա­րա­պետն է, ո­րուն ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թեան շուրջ ծա­ւա­լած բա­նա­վէ­ճը վճռո­ւե­ցաւ շա­հե­կան փաս­տա­թուղ­թով մը, որ լոյս տե­սած է «­Թիւրք ­Թա­րի­խը էն­ճիւ­մե­նի ­Մեճ­մո­ւա­սը» թեր­թին նոր շրջա­նի հին­գե­րորդ թի­ւին մէջ՝ ­Յու­նիս 1930էն մին­չեւ ­Մա­յիս 1931 եր­կա­րած թի­ւե­րու շար­քին։

Ի՞նչ բո­վան­դա­կու­թիւն ու­նի սուլ­թա­նա­կան այս հրա­մա­նա­գի­րը, որ կը հա­ս­տա­տէ ­Սի­նա­նի հայ ըլ­լա­լը։
Ա­սի­կա է կա­րե­ւո­րը եւ ո­րուն մա­սին ա­ռա­ջին ան­գամ գրած է ­Սի­մոն ­Գա­բա­մա­ճեան՝ իր «Գր­պա­նի Օ­րա­ցոյց»ի 1932ի հա­տո­րին մէջ։
­Պի­մէն ­Զար­դա­րեանն է սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նա­գի­րը լոյ­սի բե­րո­ղը եւ որ նաեւ «Գր­պա­նի Օ­րա­ցոյց»ին նշեալ հա­տո­րին մէջ յօ­դո­ւա­ծով մը կը հաս­տա­տէ ­Սի­նա­նի հայ ըլ­լա­լը՝ հիմ­նո­ւե­լով հրա­մա­նագ­րին վրայ։

Հ­րա­մա­նա­գի­րը ար­ձա­կո­ւած է 1573ին, երբ ­Սի­նան ութ­սուն եր­կու տա­րե­կան էր։ Իս­լա­մա­կան թո­ւա­կա­նով՝ եօ­թը ­Յու­նիս 981ին ար­ձա­կո­ւած սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նագ­րով՝ ­Սե­լիմ երկ­րորդ կը հրա­հան­գէ, որ ­Սի­նա­նի խնդրան­քին ըն­դա­ռա­ջո­ւի եւ ­Կե­սա­րիոյ Իւր­կիւպ գիւ­ղի բնա­կիչ­նե­րէն, ­Սի­նա­նի ազ­գա­կան­ներ՝ ­Յու­լի­ցա եւ Ն­շան դէ­պի ­Կիպ­րոս չաք­սո­րո­ւին։ Օս­ման­ցի­նե­րուն կող­մէ ­Կիպ­րո­սի գրա­ւու­մէն ետք՝ 1771ին, օս­ման­ցի­ներ հա­մա­տա­րած ջարդ կա­տա­րե­ցին եւ երբ անդ­րա­դար­ձան, որ կղզիին յոյն բնակ­չու­թեան թի­ւը զգա­լիօ­րէն պակ­սե­ցաւ, կայս­րու­թեան տար­բեր շրջան­նե­րէն յատ­կա­պէս հա­յեր տե­ղա­հա­նե­ցին ու փո­խադ­րե­ցին ­Կիպ­րոս։ ­Կե­սա­րիոյ հա­յու­թեան ալ բա­ժին ին­կաւ այս աք­սո­րէն եւ ա­հա ­Սի­նան դի­մում կը կա­տա­րէր ­Սե­լիմ երկ­րոր­դի, որ­պէս­զի իր ազ­գա­կան­նե­րը՝ ­Ֆու­լի­կը (­Յու­լիա­նէ կամ ­Յու­լի­ցա) եւ ա­նոր ա­մու­սի­նը՝ նշա­նը ­Կիպ­րոս չաք­սո­րեն։

­Հի­մա ակ­նարկ մը նե­տենք ­Ֆու­լիկ եւ Ն­շան ա­նուն­նե­րուն վրայ։ Եր­կուքն ալ միջ­նա­դա­րու հայ­կա­կան շատ տա­րա­ծուած ա­նուն­ներ են եւ ոչ մէկ կաս­կած կայ, որ ­Կե­սա­րիոյ Իւր­կիւպ գիւ­ղէն տե­ղա­հա­նո­ւե­լու վտան­գին են­թա­կայ Ու­լի­սան կամ ­Ֆու­լի­կը եւ ա­նոր ա­մու­սին Ն­շա­նը հայ են։ Այս ա­մո­լը հրա­մա­նագ­րին մէջ կը յի­շա­տա­կո­ւի իբ­րեւ ար­քու­նի ճար­տա­րա­պետ­նե­րուն գլխա­ւո­րին՝ այ­սինքն ­Սի­նա­նի՝ ազ­գա­կան­նե­րը։ Ու­րեմն՝ ­Սի­նան հայ է եւ ­Պի­մէն ­Զար­դա­րեա­նի յայտ­նա­բե­րած սուլ­թա­նա­կան հրա­մա­նա­գի­րը ա­սի­կա լիո­վին կը հաս­տա­տէ։

­Կը մնայ նշել, որ տա­կա­ւին լուրջ եւ գի­տա­կան տո­ւեալ­նե­րով քննու­թեան չէ են­թար­կո­ւած ­Սի­նա­նի պա­րա­գան, միան­գա­մընդ­միշտ լոյս սփռե­լու հա­մար ա­նոր հայ­կա­կան պատ­կա­նե­լու­թեան մութ ծալ­քե­րուն վրայ։ Այս հրա­մա­նագ­րին խոր քննու­թիւ­նը կրնայ ըն­թացք տալ քննա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թեան մը։
Ան­շուշտ ­Սե­լիմ երկ­րոր­դի հրա­մա­նա­գի­րը գրո­ւած է հին ա­րա­բա­տառ օս­մա­նե­րէ­նով, ինչ որ ու­սում­նա­սի­րու­թեան ձեռ­նար­կե­լու մի­տում ու­նե­ցող հե­տա­զօ­տո­ղը կը դնէ հին օս­մա­նե­րէ­նին քա­ջա­ծա­նօթ ըլ­լա­լու հրա­մա­յա­կա­նին դէմ յան­դի­ման՝ մա­նո­ւա­ծա­պատ լե­զո­ւամ­տա­ծո­ղու­թեան բա­նա­լի­նե­րը իր ձեռ­քե­րուն ու­նե­նա­լու հա­մար։ Ա­սի­կա ալ ու­րիշ կա­րե­ւոր, ու նաեւ՝ խո­ցե­լի խնդիր մըն է մե­զի հա­մար։

Ա. ԱՊՏԱԼԵԱՆ - «­Հայ­րե­նիք»