Հայ գրականութեան հսկաներուն՝ Դանիէլ Վարուժաններու, Սիամանթոներու, Ռուբէն Զարդարեաններու կողքին, իր առանձնաշնորհեալ տեղը գրաւած մտքի մշակի, խիզախ եւ անվեհեր կեցուածքով, պողպատեայ նկարագիրով կազմուած, համամարդկային տարածքի վրայ ունեցած ազգային եզակի ջիղով շաղախուած եւ գաղափարապաշտութեան վեհ համոզումներով տոգորուած, ամենասեւ օրերուն իր ժողովուրդի ցաւերու եւ յոյսերու արտայայտիչը դարձած, ինքնակամ եւ գիտակցո
ւած նահատակութիւնը ընտրած հերոսի, լիակատար արժանիքներով օժտուած բանաստեղծ-գրագէտ բժիշկ Ռուբէն Սեւակի աղջկան՝ Շամիրամ Սեւակի մահը խոր ցաւ յառաջացուց մեր բոլորին սրտերուն մէջ։
Յուղարկաւորութիւնը տեղի ունեցաւ Հինգշաբթի՝ Հոկտեմբեր 20ի յետ-միջօրէին Նիսի Ս. Ֆիլիփ եկեղեցւոյ կամարներուն ներքեւ։ Այնուհետեւ աճիւնները ամփոփուեցան նոյն քաղաքի Գոգատ գերեզմանատան մէջ, իր տառապեալ մօր՝ Եանի Սեւակի կողքին։
Ներկայ գտնուեցան ողբացեալի բոլոր հարազատները, Մարսէյլի մօտ Հայաստանի աւագ հիւպատոս Վարդան Սըրմաքէշ, Սեւակի եղբօրորդին՝ Յովհաննէս Չիլինկիրեան, որ մեղուի մը ժրաջանութեամբ աշխատելով, իր ամբողջ կեանքը տուաւ Ռուբէն Սեւակի գործին ծանօթացման եւ տարածման համար։
Արարողութեան նախագահեց ողբացեալի հարազատ բարեկամ եւ Ռ. Սեւակի յիշատակը միշտ թարմ պահելու աշխատանքին, տարիներով, իր գործօն մասնակցութիւնը բերած Տարօն Եպիսկոպոս Ճէրէճեան, որ իր խօսքին մէջ ծանրացաւ հանգուցեալի կեանքին կարեւոր անցուդարձներուն վրայ։ Հոս կ՚արժէ յիշատակել, թէ Շամիրամի մայրը՝ տիկին Սեւակ ի՜նչ տառապալից եւ հոգեպէս ընկճուած օրեր ապրեցաւ, երբ Սեւակ 24 Ապրիլ 1915ի յաջորդող շաբաթներուն Չանկըրը աքսորուեցաւ, Կոմիտաս Վարդապետի, Դանիէլ Վարուժանի, Բիւզանդ Քէչեանի, Տիրան Գէլէկեանի եւ բոլոր անոնց հետ, որոնք հայ ազգին հաւատաւոր առաջնորդներն էին։
Ռուբէն Սեւակ 1905էն մինչեւ 1914 Զուիցերիա ապրելէ, հոն որպէս բժիշկ աշխատելէ, բազմաթիւ քերթուածներ գրելէ ետք, Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի հռչակումէն հազիւ երկու ամիս առաջ, Պոլիս կը վերադառնայ ընտանիքին հետ։ Տիկին Եանի Պոլսոյ մէջ հանգիստ չի գտներ։ Նախազգացումը կ՚ունենայ գալիք սեւ եւ ճակատագրական օրերուն։ Կ՚առաջարկէ իր ամուսնոյն ետ վերադառնալ։
Կը մերժուի։ 1915ի Յունիս 22ին Ռ. Սեւակ կը ձերբակալուի եւ կ՚աքսորուի Չանկըրը։ Տիկին Սեւակ, քաղաքացիութեամբ գերմանուհի, բազում անգամներ կը փափաքի ժամադրուիլ գերման դեսպան Վանկէնհայմի հետ՝ անոր միջամտութիւնը խնդրելու, որպէսզի իր ամուսինը ազատ արձակուի։ Կը մերժուի՝ զանազան պատրուակներով։ Վերջապէս Օգոստոս ամսուն Վանկէնհայմ կ՚ընդունի Ե. Սեւակը եւ անոր կու տայ իր տխրահռչակ պատասխանը. «Դո՜ւն թշուառական Գերմանացի, լքեցիր ազգդ, ամուսնացար այս հայուն հետ եւ հիմա կու գաս խնդրելու, որ ազատեմ զինքը։ Ան ետ պիտի չգայ անգամ մըն ալ։ Անոնք մեռնելու գացին»։
26 Օգոստոս 1915ին Ռուբէն Սեւակ կը նահատակուի։ Տիկին Սեւակ այս ցաւալի լուրը ստանալէ ետք, Սեպտեմբեր 17ին, որբացած իր երկու երեխաներուն՝ Լեւոնի եւ Շամիրամի հետ Պոլիսէն կը մեկնի Լօզան։
Իր շատ սիրեցեալ ամուսնոյն նահատակութիւնը խոր կսկիծով կը լեցնէ տիկին Սեւակի սիրտը։ Կը հրաժարի գերմանական հպատակութենէն 28 Մարտ 1919ին, Լօզանի մօտ Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայացուցչութեան դիմելով՝ կը ստանայ Հ.Հ. քաղաքացիութեան վկայագիր։ Պատերազմէն ետք վերջնապէս կը հաստատուի Ֆրանսա, ուր Փիրէնեաններու շրջանը գտնուող եւ զինուորական համազգեստներ կարող գործատուններու մէջ կ՚աշխատի իր զաւակներուն՝ Լեւոնին եւ Շամիրամին լաւագոյն կրթութիւն տալու համար։ Աւելի ուշ բնակութիւն կը հաստատէ Նիս, ուր կը մնայ մինչեւ իր մահը։ Յուղարկաւորութիւնը տեղի կ՚ունենայ 30 Դեկտեմբեր 1967ին, Հայաստանեայց Առաքելական Սուրբ Աստուածածին եկեղեցւոյ մէջ։
***
Շամիրամ Սեւակի յուղարկաւորութեան ներկայ գտնուեցաւ նաեւ Նիսի եւ շրջանի հոգեւոր հովիւ Գրիգոր Աբեղայ Խաչատրեան, որ կարդաց Հ.Հ. սփիւռքի նախարար տիկին Հրանոյշ Յակոբեանի ու Երեւանի Ռուբէն Սեւակ վարժարանի տնօրէնուհիին եւ ուսուցչաց կազմին ցաւակցութեան գիրերը. ան իր խօսքին մէջ ներողութիւն խնդրեց հանգուցեալ Շամիրամէն, քանի որ պարագաներու բերմամբ իր վերջին փափաքը չկրցան իրականացնել եւ յուղարկաւորութիւնը կատարել Հայաստանեայց Եկեղեցւոյ կամարներուն ներքեւ…։
Տարօն Սրբազանն ալ ընթերցեց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.ի ցաւակցագիրը, ուր Վեհափառը՝ յանուն Գերագոյն Խորհուրդի եւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբանութեան՝ իր վշտակցութիւնը Չիլինկիրեան սգակիր ընտանիքի յայտնելէ ետք, ի միջի այլոց կը գրէ.- «Բարեյիշատակ Շամիրամ Սեւակի անցած երկրաւոր ուղին ներկայացնում է ցեղասպանութեան պատճառով որբացեալ հայ մանուկների դժուարին ու տառապալի ճակատագիրը, բայց եւ ամուր կամքն ու վճռականութիւնը՝ նեղութիւնները յաղթահարելու, վեր յառնելու, ապրելու ու բարի գործեր արարելու։ Հոգելոյս Շամիրամը դեռ փոքր երեխայ էր, երբ Եղեռնի արհաւիրքների մէջ հայրը բանտարկուեց ու սպաննուեց, եւ նա չկարողացաւ ճանաչել իր սիրասուն ծնողին։ Բայց Ռուբէն Սեւակի հետ հաղորդակից դարձաւ նրա արժէքաւոր ստեղծագործութիւնների միջոցով։
Մեծանուն հօրից ժառանգած հայրենանուիրումի ու ազգասիրութեան ոգով լուսահոգի Ռուբէն Սեւակի մեծազնիւ դուստրը աստուածաշնորհ իր կեանքն ապրեց ազգիս մեծանուն գրողի ժառանգութիւնը տարածելով։ Նրա համար մեծ մխիթարութիւն են եղել Մայր Հայրենիք այցելութիւնները եւ այստեղ Ռուբէն Սեւակին նուիրուած միջոցառումներին մասնակցութիւնը։ Ջերմութեամբ ենք յիշում, որ երեք տարի առաջ Մայր Աթոռում Ռուբէն Սեւակի եղբօրորդու՝ Յովհաննէս Չիլինկիրեանի բարերարութեամբ, նրա կողմից արժէքաւոր կտաւների, Ռուբէն Սեւակի հեղինակած նկարների, անձնական իրերի ու փաստաթղթերի, ցուցանմոյշների ընծայաբերմամբ տեղի ունեցաւ Ռուբէն Սեւակի թանգարանի բացումը, որը մեծ խանդավառութեամբ եւ ուրախութեամբ էր համակել Շամիրամ Սեւակին…»։
Շամիրամ Սեւակի
կեանքի ուղին
Շամիրամ Չիլինկիրեան-Սեւակ ծնած է 10 Յուլիս 1914ին Պոլսոյ Բանկալթը թաղամասին մէջ։ Աւագ եղբայրը՝ Լեւոն կը ծնի 1912ին Զուիցերիոյ Լօզան քաղաքը։ Անոնք կը մկրտուին 19 Յունիս 1915ին, Պոլսոյ Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցւոյ մէջ, ի ներկայութեան Հայ երաժշտութեան առաքեալին՝ Կոմիտաս Վարդապետի եւ կնքահայրութեամբ՝ թղթատարութեան նախարար Ոսկան Մարտիկեանի։ Մկրտութենէն երեք օրեր յետոյ կը ձերբակալուի իրենց հայրը՝ Սեւակ եւ, ինչպէս նշուեցաւ, 26 Օգոստոս 1915ին կը նահատակուի։ Որբացած երկու երեխաները իրենց մօր հետ կը մեկնին նախ Լօզան եւ ապա Ֆրանսա, մշտական բնակութիւն հաստատելու համար։ Չիլինկիրեան-Սեւակ ընտանիքը 1945ին, պատերազմէն յետոյ իր կեանքը կը շարունակէ Նիս քաղաքին մէջ, բազմաթիւ դժուարութիւններով։
Շամիրամ Չիլինկիրեան-Սեւակ կ՚ամուսնանայ 1962ին Ժոզէֆ Ֆալքոյի հետ։ Չքնաղ Շամիրամը իր հօրմէ ստացած պատուիրաններու ընդմէջէն, ամբողջ կեանքի ընթացքին, մօտէն կը հետաքրքրուի իր ընտանիքի պատմութեամբ, հայ ազգի ողբերգութեամբ եւ յատկապէս Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման եւ դատապարտման նուիրական աշխատութեամբ։
Շամիրամ իր հօրմէ ժառանգած գրասիրութեամբ կը գրէ բանաստեղծութիւններ, ֆրանսերէնով, որոնք կը հրատարակուին 1990ին, փոքր գրքոյկի մը մէջ։ Անոնցմէ յիշենք միայն՝ «Տեղահանուածները», «Իմ հողը», «Պատմութիւնը հողին մէջ է», «Արտասուալից կեանք», եւայլն։ Նոյն գրքոյկին մէջ կը գտնենք նաեւ իր հօրը ուղղած զգայացունց նամակը, ուր ի միջի այլոց կը գրէ.-
«… Դուն այս նամակը կը սպասես վաղուց ի վեր, 70 տարիէ ի վեր կը փորձեմ զայն գրել, սակայն բառերը չեն գար, չնայած գլխուս մէջ եռացող մտքերուն։ Հայրիկ, յուշէ՛ ինծի այն ճիշդ բառերը այս լռութենէն դուրս գալու համար, որ ժամանակը ոչինչ ջնջած է, իմ հերթին քեզի վստահեցնելու, թէ հայերը քեզ չեն մոռցած, հոս են անոնք, ցեղասպանութեան այն վկաները, որոնք կը լսեն այսօր արդէն աւելի հասկնալի դարձած քու ձայնը, անոնց ջերմ ձայնը կը գօտեպնդէ զիս՝ ստանալու համար այն պատիւները, որոնք քեզի նախատեսուած՝ եւ քու անմար կրակը հսկելու համար են…»։
Արտասուալից քու աղջիկը՝
Շամիրամ»։
Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման օրինագծի քննարկման առթիւ՝ 8 Նոյեմբեր 2000ին հաւաքոյթ մը կը կազմակերպուի Նիսի Պարսամեան համալիրին մէջ։ Անշուշտ Շամիրամ ներկայ է հոն։ Բազմաթիւ քաղաքական անձնաւորութեանց կարգին հոն է նաեւ հայոց բարեկամ, Նիսի երեսփոխան եւ փոխ-քաղաքապետ Ռուտի Սալը, որ կը մօտենայ Սեւակի աղջկան եւ, զրոյց մը կատարելէ յետոյ, իր խօսքին մէջ կ՚ըսէ.- «…Երկու տարեկան հասակին որբացած այս տիկինը ինծի բացատրեց, թէ որքան տակնուվրայ եղաւ իր կեանքը։ Իր սրտին եւ հոգիին մէջ նստած այդ պատռուածքը ընդմիշտ պիտի մնար բաց եւ ցաւագին, ինչպէս որ ատիկա կը պատահի սովորաբար իւրաքանչիւր մարդ արարածի հետ, որ չի կրնար իր սուգը կատարել։ Այս երեկոյ կարծես, թէ ան հնարաւորութիւնը ունեցաւ ինքնամփոփուելու իր հօր շիրիմին վրայ, այն մարդուն՝ որուն ցայսօր բաժին ինկած էր միայն իր պատմութեան ժխտումը։ Յուզումնալից այս պահուն դժուար էր բառեր գտնել։ Տիկինը նայելով աչքերուս մէջ, արժանապատուութեան խոր զգացումով ըսաւ.- «Շնորհակալութիւններ»։
Շամիրամ յաճախ կ՚այցելէ Մայր Հայրենիք, իր ժողովուրդին եւ հողին հետ հաղորդուելու համար։ Կը յարաբերուի Երեւանի «Ռուբէն Սեւակ» դպրոցի տնօրէնուհիին եւ ուսուցչաց կազմին հետ։ Հոն ներկայ կը գտնուի զանազան հանդիսութիւններու։ Սփիւռքի թէ այրենիքի մէջ Հայոց Ցեղասպանութեան վերաբերեալ բոլոր ձեռնարկներուն կը բերէ իր մասնակցութիւնը։
11 Յուլիս 2004ին, Նիսի Բարեգործականի սրահին մէջ Շամիրամի 90րդ տարեդարձը կը տօնախմբուի մեծ շուքով, ուր ներկայ կ՚ըլլայ նաեւ արդէն բարեկամ դարձած Նիսի երեսփոխան Ռուտի Սալ, որ Ֆրանսայի կողմէ Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման աշխատանքին մէջ կարեւոր դեր ունեցողներէն մէկը եղած է։
Մարդ չի հաւատար, թէ չքնաղ, առոյգ, ժպտադէմ Շամիրամը այդ օրը արդէն 90 տարեկան է։
Մեծ գոհունակութեամբ եւ հոգեկան բաւարարութեամբ ներկայ կ՚ըլլայ մանաւանդ 23 Սեպտեմբեր 2011ին Նիսի կեդրոնական պողոտաներէն մէկուն վրայ՝ «Հայաստանի պարտէզ»ին մէջ 1915ի Հայոց Ցեղասպանութեան իբր խորհրդանիշ՝ Ռուբէն Սեւակի յուշարձանի բացման հանդիսութեան։
Ամբողջացնելու համար այս յիշատակագրութիւնը, կ՚ուզեմ հակիրճ ձեւով անդրադառնալ Ռուբէն Սեւակի եղբօրորդի՝ Յովհաննէս Չիլինկիրեանի կատարած հսկայ աշխատանքին, եւ նահատակ-բանաստեղծի անունն ու գործը միշտ թարմ պահելու մեծ ջանքերուն։
Յովհաննէս Չիլինկիրեան խիզախ նկարագիրով, պրպտող միտքով օժտուած, ազգասէր եւ հայրենասէր, Ռուբէն Սեւակի գաղափարապաշտութեան խորապէս հաւատացող, ինչպէս նշուեցաւ վերեւ՝ բառին արմատական իմաստով մեղուի մը ժրաջանութեամբ կ՚աշխատի, Սեւակի բոլոր գրութիւնները, բանաստեղծութիւնները, նամակները, իր հեղինակած նկարները, անձնական իրերը, փաստաթուղթերը ի մի բերելու եւ զանոնք նոր սերունդներու ուշադրութեան յանձնելու համար։ Գրութիւններով եւ գիրքերով յամառօրէն կը հետապնդէ Հայկական Հարցը, արդարութիւնը, ցեղասպանութեան ճանաչման նուիրական գործը։ Ամէնուրեք կը քարոզէ Սեւակի գաղափարախօսութիւնը։ Իրապաշտ վերլուծումներով կը ջանայ հայորդիներու միտքերը կեդրոնացնելու անցեալի թէ ներկայի քաղաքական խաղերու եւ անցուդարձերու վրայ։
Հրաւիրելով Հայաստանէն կամ սփիւռքէն պատմաբաններ, գրականութեան քննադատներ, կը կազմակերպէ բանախօսութիւններ, գրական կամ բանաստեղծական երեկոյթներ։
Կը հիմնէ Ռուբէն Սեւակի անուան «Յիշատակի Տունը», Քայնը Սիւր Մէր քաղաքի մէջ, ուր կը ներկայացնէ անոր վերաբերեալ ամէն ինչ։
1994ին Երեւանի Արաբկիր թաղամասի վարժարանը կը մկրտուի Ռուբէն Սեւակի անունով։ Մինչեւ օրս, Յ. Չիլինկիրեան նիւթական թէ բարոյական իր օժանդակութիւնը կը բերէ այս միջնակարգին։
Երեք տարիներ առաջ Էջմիածնի բակին մէջ Ռուբէն Սեւակի թանգարանի բացումը տեղի կ՚ունենայ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Բ.ի բարեհաճ կարգադրութեամբ եւ գործօն օժանդակութեամբ, բարերարութեամբ դարձեալ Յովհաննէս Չիլինկիրեանի։
Կ՚արժէ ընդգծել, թէ Երեւանի «Ռուբէն Սեւակ» միջնակարգի պարտէզին մէջ Յ. Չիլինկիրեանի ջանքերով կը զետեղուի նահատակ-բանաստեղծին կիսանդրին։ Հոն, Սեւակ խորհրդաւոր հայեացքով կը դիտէ հայութեան անցեալի, ներկայի եւ ապագայի խորհրդանիշ՝ Արարատը, իր պատգամը տալով նոր սերունդին, լռելեայն…։
Թո՛ղ միշտ անթառամ մնայ բոլոր նահատակներու, Սեւակի եւ Շամիրամի յիշատակը մեր սրտերուն մէջ։
ԽԱՉԻԿ ԵԸԼՄԱԶԵԱՆ