Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնն ակ­նե­րե­ւօ­րէն նա­հան­ջում է եւ նա­հան­ջում է մի քա­նի հիմ­նա­ւոր պատ­ճառ­նե­րով:
­Պատ­ճառ­նե­րի սկզբնաղ­բիւ­րը, ինչ­պէս այլ հար­ցե­րի պա­րա­գա­յում, մեր ան­կում­նե­րով եւ վայ­րէջք­նե­րով լե­ցուն պատ­մու­թեան մէջ է, որն ա­հա քա­նի դար է չի գտնում իր բնա­կա­նոն զար­գաց­ման ճա­նա­պար­հը:

­Լե­զուն ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն կա­պո­ւած է հայ­րե­նի­քի եւ պե­տա­կա­նու­թեան գա­ղա­փար­նե­րի հետ, հե­տե­ւա­բար՝ պե­տա­կա­նու­թեան եր­կա­րա­մեայ բա­ցա­կա­յու­թիւ­նը մեր ի­րա­կա­նու­թեան մէջ յան­գեց­րեց գրա­բա­րի կո­րուս­տին, նոր ձե­ւա­ւո­րո­ւող եւ լե­զո­ւա­բա­նու­թեան մէջ մի­ջին հա­յե­րէն կո­չո­ւող լե­զուն, որ պի­տի դառ­նար ողջ հա­յու­թեան ընդ­հան­րա­կան լե­զուն, չհա­սաւ իր լրու­մին եւ յան­գեց­րեց աշ­խար­հա­բա­րի եր­կու տար­բե­րակ­նե­րի ան­ցան­կա­լի ե­րե­ւոյ­թին:
Ե­թէ լե­զո­ւի պահ­պա­նումն ու զար­գա­ցու­մը են­թադ­րում են նախ եւ ա­ռաջ հայ­րե­նիք եւ պե­տա­կա­նու­թիւն, ա­պա 1915թ. ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նից խլեց այդ կռո­ւան­նե­րից թե­րեւս ա­մե­նաա­ռաջ­նա­յի­նը՝ հո­ղը:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը կորց­րեց իր ոտ­քի տա­կի հո­ղը, բայց շա­րու­նա­կեց գո­յա­տե­ւել շնոր­հիւ հե­րո­սա­կան ջան­քե­րին այն հրա­շա­լի սերն­դի, որ ուր էլ որ ա­պաս­տա­նեց, զրկանք­նե­րի գնով դպրոց հիմ­նեց, ու­սու­ցիչ եւ հո­գե­ւոր գոր­ծիչ պատ­րաս­տեց, կորց­րած հո­ղի սէ­րը ա­ւե­լիով փո­խան­ցեց լե­զո­ւին ու կառ­չեց նրա­նից, որ­պէս իր փրկու­թեան լաս­տի: Ին­քը պահ­պա­նեց լե­զուն եւ մնաց շնոր­հիւ լե­զո­ւի:
­Յա­ճախ ենք խօ­սում լե­զուն պահ­պա­նե­լու կա­րե­ւո­րու­թեան մա­սին, եւ եր­բեմն դժո­ւար է ա­սել ա՞զգն է պա­հում լե­զուն, թէ՞ հա­կա­ռա­կը:
­Սե­րունդ­ներ ե­կան, ո­րոնց հա­մար ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը հայ­րե­նիք էր մարմ­նա­ւո­րում, դե­ռեւս հա­ղոր­դակ­ցու­թեան եւ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թեան լե­զու էր:

Այն սե­րուն­դը, ո­րի հա­մար ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը տա­կա­ւին մնում է այդ­պի­սին, աս­տի­ճա­նա­բար հե­ռա­նում է պատ­մու­թեան գիր­կը՝ իր տե­ղը զի­ջե­լով այ­սօ­րո­ւայ հա­յին, ո­րի հո­գե­կան կա­պո­ւա­ծու­թիւ­նը ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին թոյլ է, ինչ­պէս թոյլ է նրա կա­պո­ւա­ծու­թիւնն այս կամ այն հայ­րե­նակ­ցա­կան միու­թեան:
­Բո­լոր գա­ղութ­նե­րում, սա­կաւ բա­ցա­ռու­թիւն­նե­րով, նո­րա­հաս սերն­դի հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նա­յին լե­զուն տո­ւեալ երկ­րի լե­զուն է, ո­րին նա հար­կադ­րո­ւած է տի­րա­պե­տե­լու, այդ լե­զո­ւով ստա­նա­լու կրթու­թիւն եւ մուտք գոր­ծե­լու հա­սա­րա­կու­թեան մէջ: Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը նրա հա­մար հա­ղոր­դակ­ցու­թեան նեղ շրջա­նակ է են­թադ­րում:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի նա­հան­ջին մեծ խթան ե­ղաւ նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Հան­րա­պե­տու­թեան վե­րան­կա­խու­մից յե­տոյ ա­րե­ւե­լա­հայ զան­գո­ւած­նե­րի ներ­հոս­քը Ս­փիւռ­քի բո­լոր գա­ղութ­նե­րից ներս: Ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը ե­կաւ իր հաս­տա­տուն տե­ղը գրա­ւե­լու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կող­քին նախ թո­ւա­քա­նա­կի, ա­պա նաեւ՝ հայ­րե­նիք-սփիւռք յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ան­նա­խա­դէպ զար­գաց­ման հե­տե­ւան­քով: ­Քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան եւ մշա­կու­թա­յին կա­պը հայ­րե­նի­քի հետ ծնել է մի ե­րե­ւոյթ, երբ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն մտա­ծող եւ խօ­սող հա­յը ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով է ե­լոյթ ու­նե­նում կամ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի է վե­րա­ծում սկզբնա­պէս ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն գրո­ւած խօս­քը։

­Շա­րու­նա­կա­կան պա­տե­րազմ­նե­րը, ո­րոնք ցնցում­նե­րի են են­թար­կում մեր մայր գա­ղութ­նե­րին, ուր հա­յե­րէ­նը հա­ղոր­դակ­ցու­թեան ա­ռաջ­նա­յին լե­զուն է, պատ­ճառ են դառ­նում այդ երկր­նե­րից ար­տա­հոս­քի, եւ ե­թէ հոս­քը դէ­պի Ա­րեւ­մուտք է, ա­պա հար­կադ­րա­բար յանձն­ւում են օ­տար լե­զու­նե­րին, իսկ ե­թէ ­Հա­յաս­տան, ա­պա սեր­տում եւ գոր­ծա­ծում են ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը:
Աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցում­նե­րի բե­րու­մով վտան­գո­ւած գա­ղութ­նե­րից կամ այ­լա­պէս հայ­րե­նիք հաս­տա­տո­ւող եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նին տի­րա­պե­տող հա­յե­րը, թե­րեւս ո­րոշ ժա­մա­նակ, կը պահ­պա­նեն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը, բայց նրանց զա­ւակ­նե­րը՝ ո՛չ:

­Թէ ին­չո՞վ կ­՛ա­ւար­տո­ւի ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէն-ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէն գո­յակ­ցու­թիւ­նը, ժա­մա­նա­կը կ­՛ո­րո­շի, ա­ռայժմ ծան­րու­թեան նժա­րը թեք­ւում է յօ­գուտ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի: Այս ե­րե­ւոյ­թը յի­շեց­նում է 19րդ ­դա­րի կէ­սե­րին սկիզբ ա­ռած գրա­բար-աշ­խար­հա­բար պայ­քա­րը, ո­րից յաղ­թա­կան դուրս ե­կաւ աշ­խար­հա­բա­րը, չնա­յած ի պաշտ­պա­նու­թիւն գրա­բա­րի՝ վիթ­խա­րա­հա­սակ կանգ­նե­ցին Մ­խի­թա­րեան­նե­րը, վկա­յա­կո­չե­լով գրա­բա­րի դա­սա­կան գե­ղեց­կու­թիւ­նը եւ չկա­րո­ղա­ցան հրա­ժա­րո­ւել նրա­նից: ­Սա­կայն գե­ղեց­կու­թիւ­նը չօգ­նեց գրա­բա­րին, այն ռա­միկ աշ­խար­հա­բա­րի ու­սե­րին նե­տեց ազ­նո­ւա­կա­նի իր պատ­մու­ճանն ու հե­ռա­ցաւ աս­պա­րէ­զից: Ազ­նիւ էին Մ­խի­թա­րեան­ներն ի­րենց պա­հո­ւած­քի մէջ, սա­կայն՝ ոչ ի­րա­տես:

Ազ­նիւ կը լի­նի նաեւ այ­սօր՝ կանգ­նել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կող­քին եւ պաշտ­պա­նել նրան, հե­տա­մուտ լի­նել, որ գրա­բարն ու ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը ու­սու­ցա­նո­ւեն ­Հա­յաս­տա­նում՝ տա­լով հայ­րե­նաբ­նակ ժո­ղովր­դին այն բա­նա­լի­նե­րը, ո­րոն­ցով նա մուտք կը գոր­ծի գրա­բա­րի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գան­ձատ­նից ներս:
Այն­պէս, ինչ­պէս առ այ­սօր օգտ­ւում ենք գրա­բա­րից, այն­պէս, ինչ­պէս ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նից փրկո­ւած եւ Ա­րաքսն ան­ցած ա­րեւմ­տա­հա­յու­թիւ­նը պա­տո­ւաս­տո­ւեց Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նին, ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի լե­զո­ւամ­տա­ծո­ղու­թիւ­նը կա­րող է պա­տո­ւաս­տուել ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նին, ո­րը կա­րո­ղա­ցել է ա­նել ծա­գու­մով ա­րեւմ­տա­հայ, բայց ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նով գրող մե­ծա­նուն դե­րա­սան ­Վահ­րամ ­Փա­փա­զեանն իր գրա­կան ժա­ռան­գու­թեան մէջ:

Ա­րեւմտա­հա­յե­րէ­նի լե­զո­ւամ­տա­ծո­ղու­թիւ­նը մօտ է գրա­բա­րին, ա­րեւմ­տա­հայն ու­նի լե­զո­ւա­կան նուրբ զգա­ցո­ղու­թիւն եւ լե­զո­ւա­կան ճա­շակ: Ա­րեւմ­տա­հա­յը հա­զո­ւա­դէպ է սխալ­ւում լե­զո­ւա­կան հար­ցե­րում: Որ­պէս հաս­տա­տում, ար­ձա­նագ­րենք հե­տե­ւեալ դրո­ւա­գը: Եր­կու ան­ձինք վի­ճում են լե­զո­ւա­կան մի հար­ցի շուրջ եւ ի­րենց վէ­ճը հար­թե­լու հա­մար դի­մում են բա­նաս­տեղծ Ա­ւե­տիք Ի­սա­հա­կեա­նին: ­Վեր­ջինս, ա­ռանց հե­տաքրք­րո­ւե­լու, թէ լե­զո­ւա­կան ի՞նչ հար­ցի առն­չու­թեամբ է վէ­ճը, հարց­նում է վի­ճող­նե­րի որ­տե­ղա­ցի լի­նե­լու մա­սին եւ ի­մա­նա­լով, որ վի­ճող­նե­րից մէ­կը ա­րեւմ­տա­հայ է, իսկ միւ­սը՝ ա­րե­ւե­լա­հայ, ա­ռանց տա­տամ­սե­լու պա­տաս­խա­նում է. «Ա­րեւմ­տա­հա­յը ճիշդ է»:

Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը նա­հան­ջի շե­փոր է հնչեց­րել, որ խո­րունկ ցա­ւի եւ ափ­սո­սան­քի զգա­ցում է ա­ռա­ջաց­նում, բայց յի­շեց­նում է նաեւ, որ իւ­րա­քան­չիւր նա­հանջ իր մէջ կրկին ա­ռաջ շար­ժո­ւե­լու հուն­տեր է պա­րու­նա­կում: ­Պէտք չէ շտա­պել, այլ պէտք է կանգ­նել ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի կող­քին եւ օգ­նել նրան, յու­սալ եւ սպա­սել, ո­րով­հե­տեւ՝ ­Լե­զուն ինքն է հար­թում իր ճա­նա­պար­հը:

ԿԱՏԻԱ ՔՈՒՇԵՐԵԱՆ