­Ծա­նօթ կը թո­ւի:
Ա­նոնք, ո­րոնք հա­յե­րէն գիտ­նալն ու խօ­սի­լը ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն կամ բնա­կան ա­ռա­ւե­լու­թիւն մը կը նկա­տեն՝ ո՛չ միայն ի­րենց կա­լո­ւա­ծը կը հա­մա­րեն հայ­կա­կան ա­նու­նին տակ ներ­կա­յա­ցող ա­մէն ինչ, այլ եր­բեմն ծա­ծուկ, եր­բեմն բա­ցա­յայտ, սա­կայն միշտ խստօ­րէն կը քննա­դա­տեն այն ան­ձե­րը, ո­րոնք կը ձգտին ներդ­րում ու­նե­նալ հա­ւա­քա­կան կեան­քէն ներս: «Ան ալ հա­յե­րէ՞ն գի­տէ»,- կ­՛ըլ­լայ ի­րենց ա­ռա­ջին հա­կազ­դե­ցու­թիւ­նը, երբ կը լսեն, թէ այս կամ այն ան­ձը իր կա­րե­լիու­թիւն­նե­րուն չա­փով ներդ­րում մը բե­րած է հան­րա­յին կեան­քին:

Ի­րենք՝ հա­յե­րէն չգիտ­ցող­նե­րը, յա­ճախ կրնան հա­մար­ձակ չըլ­լալ ­Տե­միր­թա­շի չափ, ո­րուն պա­տաս­խա­նը հե­տե­ւեա­լը ե­ղած է զինք քննա­դա­տող­նե­րուն. «Ա­յո՛, ա­սի­կա ա­մօթ մըն է, սա­կայն ո՛չ թէ իմ, այլ՝ թրքա­կան պե­տու­թեան ա­մօ­թը: Ա­նոնց վա­րած ձու­լու­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ա­մօթն է: Կ­՛ու­զէի ա­մէն ին­չի մա­սին խօ­սիլ մայ­րե­նի լե­զո­ւովս՝ զա­զա­յե­րէ­նով, քրման­ճիով, սո­րա­նիով եւ միւս բար­բառ­նե­րով: Ա­սի­կա թե­րու­թիւն մըն է թե­րեւս մե­զի հա­մար: ­Սա­կայն այս ա­մօ­թը կը պատ­կա­նի ո՛չ թէ մե­զի, այլ ի­րենց»:

­Տե­միր­թաշ ար­դա­րա­ցիօ­րէն կը մատ­նան­շէ պե­տու­թեան տաս­նա­մեակ­նե­րէ ի վեր վա­րած ձու­լու­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը, ո­րուն համն ու հո­տը հա­յե­րը շատ ա­ւե­լի վաղ սկսած են զգա­լու ի­րենց քիմ­քին, քան քիւրտե­րը: Ձ­գենք Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը, ­Թուր­քիոյ ­Հան­րա­պե­տու­թեան հիմ­նադ­րու­թեան ա­ռա­ջին տա­րի­նե­րուն ­Պոլ­սոյ մէջ կար հայ­կա­կան 47 վար­ժա­րան, 32 պար­բե­րա­կան՝ ա­շա­կեր­տու­թեան ու տպա­քա­նա­կի պատ­կա­ռե­լի թի­ւե­րով: ­Ձու­լու­մի ու ճնշու­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը դի­տե­լու հա­մար պէտք չու­նիք դի­մե­լու այլ մի­ջո­ցի մը. կրնաք պար­զա­պէս այս թի­ւե­րը հա­մե­մա­տել ներ­կա­յի թի­ւե­րուն հետ ու ստա­նալ խօ­սուն պատ­կեր մը:

­Տե­միր­թա­շի յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը այս­քան չէ: Ան յայտ­նած է, որ թէեւ գի­տէ զա­զա­յե­րէն, կը հասկ­նայ, մա­սամբ նաեւ կը խօ­սի քրտե­րէ­նի միւս բար­բառ­ներն ալ՝ քրման­ճին ու սո­րա­նին, սա­կայն կը դժո­ւա­րա­նայ, երբ կ­՛ու­զէ քա­ղա­քա­կան վեր­լու­ծու­թիւն մը կա­տա­րել:
­Մեզ­մէ շա­տե­րուն հա­յա­խօ­սու­թիւնն ալ այս մա­կար­դա­կին վրայ չէ՞ մի­թէ:
Ե­կե­ղե­ցա­կան ա­րա­րո­ղու­թիւն նկա­րագ­րե­լու մէջ, մեր նմա­նը չէք գտներ ողջ Ս­փիւռ­քի տա­րած­քին: ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Պատ­րիարք, Ե­պիս­կո­պոս եւ տե­սակ-տե­սակ ­Տէր­տէր կամ տի­րա­ցու գո­վա­բա­նե­լու բա­ռա­պա­շա­րը պոլ­սե­ցին լաւ գի­տէ:
­Լաւ գի­տենք միայն ի­րենց դրա­մով ար­ժա­նի­քի մը տի­րա­ցած ան­ձե­րուն քծնե­լով զա­նոնք շփաց­նե­լու լե­զուն:

­Կեղծ քա­ղա­քա­վա­րու­թեան մը բա­ռե­րը չե՞ն դառ­նար մեր լե­զո­ւին վրայ. պա­րոն­նե­րուն, տի­կին­նե­րուն, խնդրեմ­նե­րուն կը խառ­նո­ւին քաւ-լի­ցի­նե­րու, ազ­նո­ւա­փայլ­նե­րու, վսե­մա­շուք­նե­րու հե­ղե­ղը:
­Հան­ճա­րեղ ենք սի­րոյ սե­ղա­նի մը նկա­րագ­րու­թիւ­նը ը­նե­լու պա­հուն, տա­ղան­դա­ւոր՝ սո­վո­րա­կան, նոյ­նիսկ գէշ կազ­մա­կեր­պո­ւած հա­մերգ մը, ձեռ­նարկ մը պատ­մա­կան, ան­նա­խա­դէպ կամ նման գե­րադ­րա­կան ա­ծա­կան­նե­րով ո­րա­կե­լու մէջ:
Անն­շան հա­մալ­սա­րա­նէ մը շրջա­նա­ւարտ ե­րի­տա­սարդ մը միշտ փայ­լուն յա­ջո­ղու­թեան մը տէր է օ­րի­նակ, մինչ­դեռ լուռ ենք, եր­բեմն նաեւ ու­րա­ցող «­Քեմփ Ար­մէն»ի դի­մադ­րու­թիւ­նը կազ­մա­կեր­պած ե­րի­տա­սարդ­նե­րուն առ­ջեւ:

­Մեր լե­զուն լուն դիւ­րու­թեամբ ուղ­տի կը վե­րա­ծէ, սա­կայն կը պա­պան­ձի, երբ կար­գը հաս­նի պա­հան­ջա­տի­րու­թեան կամ մնա­ցած քա­նի մը ի­րա­ւունք­նե­րու պաշտ­պա­նու­թեան:
­Հա­րիւր-հա­զա­րա­ւոր բա­ռեր ու­նե­ցող մեր լե­զո­ւին բա­ռամ­թեր­քը կ­՛աղ­քա­տա­նայ, նոյ­նիսկ զե­րո­յի կը հա­ւա­սա­րի յան­կարծ, երբ հարկ ըլ­լայ ընդ­դի­մա­նա­լու կամ դոյզն ինչ հա­կազ­դե­լու ազ­գա­յին բա­րե­րա­րի մը, որ հա­մայն­քա­յին ժո­ղո­վի մը մէջ հայ­հո­յանք­ներ տե­ղա­ցու­ցած է հա­յե­րէ­նի ու­սու­ցի­չի մը գլխուն: ­Մինչ­դեռ նոյն այդ բա­ռա­պա­շա­րէն քա­ղո­ւած (գնո­ւա՞ծ) բա­ռերն էին, որ ազ­գա­յին բա­րե­րար հռչա­կած էին սո­վո­րա­կան լու­մա­յա­փոխ-սե­ղա­նա­ւո­րը:

­Տէր­տէր-տի­րա­ցու, ջոջ-մենծ ա­ղա միայն գո­վա­բա­նող, քա­ղա­քա­վա­րու­թեան վնաս­ներ պարտ­կող հա­յե­րէն մը, որ ստեղ­ծո­ւած է պե­տա­կան ճնշում­նե­րով, նաեւ մե­րազն մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն ու լրագ­րող­նե­րուն յար­մա­րո­ւո­ղա­կա­նու­թեամբ, ինչ­պէ՞ս դառ­նայ լե­զուն այն ան­ձե­րուն, ո­րոնք մամ­լոյ ա­զա­տու­թեան սեղ­մում­նե­րը կը քննա­դա­տեն, ո­րոնք ա­զա­տու­թիւն կը պա­հան­ջեն բան­տար­կեալ լրագ­րող­նե­րուն ու գրող­նե­րուն հա­մար, ո­րոնք թրքա­հայ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան գլխուն փոր­ձանք դար­ձած ցե­ցե­րը կը քննա­դա­տեն, ու­րա­ցու­մի քա­ղա­քա­կա­նու­թեան դի­մաց ճա­նա­չում կը պա­հան­ջեն հրա­պա­րակ­նե­րուն վրայ, խորհր­դա­րա­նին մէջ: Այ­սինքն այն լե­զուն, որ ժա­մա­նա­կին, 1915էն ա­ռաջ, ­Զար­դա­րեա­նինն էր, Ե­րու­խա­նի­նը, ­Վա­րու­ժա­նի­նը, ­Քո­չու­նեա­նի­նը նաեւ…
Մ­խի­թա­րեա­նի օ­րի­նա­կը:

Եւ ինչ­պէ՞ս զար­գա­նայ ա­րի լե­զու մը, երբ մեր առ­ջեւ ու­նինք Մ­խի­թա­րեան վար­ժա­րա­նի վա­րիչ­նե­րուն օ­րի­նա­կը: ­Վեր­ջին հան­դիպ­ման ժա­մա­նակ ա­նոնք ինձ­մէ կը պա­հան­ջէին այ­լեւս քա­ղա­քա­կան բո­վան­դա­կու­թեամբ յօ­դո­ւած­ներ չգրել: «­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն» բա­ռը, օ­րի­նակ, պէտք չէ գոր­ծա­ծէի, ո­րով­հե­տեւ ա­տի­կա ի­րա­ւա­բա­նա­կան ճշմար­տու­թիւն մը ըլ­լա­լէ ա­ւե­լի, քա­ղա­քա­կան բո­վան­դա­կու­թիւն մը ու­նէր ի­րենց աչ­քին: ­Կամ, կ­՛ը­սէին, չդաս­տիա­րա­կեմ ա­շա­կերտ­ներ, ո­րոնք կրնան նմա­նիլ կեդ­րո­նա­կան­ցի­նե­րուն, այ­սինքն՝ տի­րա­նալ հան­րա­յին, քա­ղա­քա­ցիա­կան գի­տակ­ցու­թեան (սոս­կու­մով կը յի­շէին ­Կեդ­րո­նա­կա­նէն խումբ մը ա­շա­կերտ­նե­րու ընդ­դի­մա­դիր ո­ճով կա­ռա­վա­րու­թեան կրթա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը քննա­դա­տող յայ­տա­րա­րու­թիւ­նը): Մ­խի­թա­րեա՜­նը, կ­՛ը­սէին ա­նոնք, ա­մօթ պի­տի հա­մա­րի նման ա­շա­կերտ­ներ ու­նե­նա­լը:

Այս խօս­քե­րը ին­ծի ը­սող բա­րո­յա­խօս­նե­րը, պաշ­տօ­նա­կան վտա­րու­մէս ա­միս մը ան­ցած ըլ­լա­լով հան­դերձ, դրժե­լով նո­տա­րի իսկ վա­ւե­րաց­մամբ հաս­տատուած ի­րենց գրա­ւոր խոս­տու­մը, չեն վճա­րած աշ­խա­տան­քէ հե­ռաց­ման ար­դար հա­տու­ցումս: ­Գի­տէինք ար­դէն, որ մենծ-ա­ղա­նե­րու քծնող­ներն են, հի­մա սոր­ված ե­ղանք, որ ու­սու­ցի­չի ու աշ­խա­տա­ւո­րի ի­րա­ւունք­ներն ալ կը կո­ղոպ­տեն:

ՍԵՒԱՆ ՏԷՅԻՐՄԵՆՃԵԱՆ - «ԱԿՕՍ»