«Երբ հանդիպէք արժէքաւոր նմոյշների, անպայմանօրէն ջանացէք ձեռք ձգել դրանք եւ փրկել կորստից կամ օտար անծանօթ հասցէներում կորչելու ճակատագրից»
Հինգշաբթի՝ 5 Նոյեմբեր 2015ին, Փարիզի Հայոց Առաջնորդարանի «Նուրհան Ֆրէնկեան» սրահին մէջ, տեղի ունեցաւ Թեմական Խորհուրդի կազմակերպած ցուցահանդէսի բացումը եւ դասախօսական երեկոն։
Ցուցահանդէսի խորագիրն էր «Հայկական եկեղեցիները 20րդ դարու սկիզբը», ուր կը ներկայացուէին Երեւանի Ցեղասպանութեան Թանգարան-Հիմնարկի Carte postaleներու հաւաքածոյէն նմոյշներ։ Թեմական Խորհուրդի ատենապետ Փաթրիս Ճօլօլեան բացման խօսքով ներկայացուց Երեւանի Ցեղասպանութեան Թանգարան-Հիմնարկի տնօրէն Հայկ Դեմոյեանը։ Վերջինս խօսք առնելով՝ մանրամասնօրէն ներկայացուց տարուած աշխատանքը եւ ցուցադրուած նմոյշներու հաւաքման գործին ընթացքը։ Ապա՝ ներկաները առիթ ունեցան ցուցահանդէսը դիտելու եւ իրենց հարցումները ուղղելու Հայկ Դեմոյեանին։
Ժամը 20ին սկսաւ դասախօսութեան բաժինը։ Գեղամ Գեւոնեան ներկայացուց օրուան դասախօսները՝ Paris Ouest համալսարանի իրաւունքի պատմութեան դասախօս Արամ Մարտիրոսեան եւ Institut Catholiqueի դասախօս Սահակ Սրկ. Սուքիասեան, որոնք յաջորդական դասախօսութիւններով ներկայացուցին Հայ Եկեղեցւոյ նահատակները պատմութեան ընթացքին, խօսեցան եկեղեցական ժողովներու, կանոններու եւ պատմութեան մէջ սրբադասման դէպքերու, ինչպէս նաեւ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերու սրբադասման մասին։ Օգտուելով Հայկ Դեմոյեանի ներկայութենէն՝ անոր հետ ունեցանք հարցազրոյց մը, զոր կը ներկայացնենք։
- Պարոն Դեմոյեան, այս բոլոր նիւթերը ինչպէ՞ս կը հաւաքուին։
- Հաւաքումի աշխատանքը անձնական հետաքրքրութեան խնդիր է։ Երբեմն դա սիրողական է, երբեմն՝ արհեստավարժ, երբեմն դա դառնում է կեանքի իմաստ. մարդիկ կան նոյնիսկ հիւանդանում են այդ հետաքրքրութիւններով, ես իմ «հիւանդութեան» պատմութիւնը չեմ ասի, բայց հետաքրքրութիւններ շատ կան իմ կեանքում, եւ դա օգնում է իմ առօրեայ աշխատանքում, որը շատ ծանր է, ծանր թեմայի հետ առնչուելով։ Այս հաւաքչական աշխատանքը, այս հետաքրքրութիւնը երբեմն օգնում է փախչելու ընդհանուր ծանր իրականութիւնից, բայց նաեւ՝ չօտարուելու այդ իրականութիւնից։
Այն թեմաները որոնք ես ընտրում եմ հաւաքչական աշխատանքի ընթացքում Թանգարանի համար, երբեմն նաեւ իմ հաւաքածուի համար, հետաքրքրութիւններ են, որոնք չեն մնում գզրոցի կամ պահոցի մէջ, չեն մնում ալբոմների մէջ, զուտ անհատ հաւաքողի մօտ, որ պիտի բացի, հպարտանայ կամ նորից լիցք ստանայ տարիների ընթացքում իր հաւաքած նիւթով։ Ես գործնական հաւաքող եմ, որը սիրում է իր աշխատանքը եւ հաւաքածուն վերածել գրքի եւ մատուցել ընդհանուրին։
- Իսկ այս հաւաքածոն ինչպէ՞ս գոյացաւ։
- Հաւաքածուն ստեղծւում է հետեւողական հաւաքչական աշխատանքով, հետեւողական փնտռտուքով, տարբեր աճուրդներում, ռուսական աճուրդներում, ֆրանսիական, անգլիական, ամերիկեան, եւ դրանով՝ ամիսների ընթացքում, ես կարող եմ ասել նոյնիսկ շաբաթների ընթացքում, այստեղ ներկայացուած նմոյշների մէկ երրորդը այս ընթացքում է հաւաքուել։ Եւ մի բան էլ ասեմ, ես այսօր առաւօտեան ժամը 9ին եմ եկել Փարիզ Բոստոնից, ժամը 11ին արդէն Շանզ՚Էլիզէի այդ վաճառողների մօտ եւս մէկ նմոյշ գտայ, Ռումանիայի մեր հայկական Զամքա կոչուող վանական համալիրն էր, որը եկաւ համալրելու այս հաւաքածոն։ Ուրեմն այսօր երկու ժամից մէկ նմոյշ աւելացաւ ընդհանուր հաւաքածոյին։ Սա հաւաքողի աշխարհն է։ Այսինքն պէտք է փնտռես եւ գտնես։ Մէկ ուրիշ՝ Լատինական Թաղամասում գտայ իմ փնտռածը՝ վաղագոյն քարտէս մը, որտեղ Շուշի քաղաքը պէտք է նշուած լինի որպէս Հայաստանի մաս։ Դա նոյնպէս գտայ այսօր։ Ուրեմն մէկ ուրիշ շարքի հետաքրքրութիւն՝ թէ վաղագոյն եւրոպական քարտէսներում Շուշին ե՞րբ է յիշատակուել։
- Անմիջականօրէն ուրիշ ի՞նչ ծրագիրներ ունիք։
- Յաջորդ տարուան համար բաւական խոշոր ծրագիր է իմ կողմից պատրաստւում, կոչւում է «Հայուհի»։ Դա մէկ այլ հետաքրքրութիւն է, եւրոպական փորագրանկարների, gravureների, carte postaleների, լուսանկարների եւ գծանկարների միջոցով ներկայացնել 15ից մինեւ 20րդ դարի սկիզբի հայուհու կերպարը, որ պէտք է ուղեկցուի ազգային տարազի եւ զարդերի նմոյշներով։ Ծրագիրներ ենք մշակում Մոսկուայում եւ Բոստոնում ներկայացնելու համար, առիթ կ՚ունենանք նաեւ պատշաճ կերպով Փարիզում ներկայացնելու, որովհետեւ դա մեր ինքնութեան կարեւոր մասերից մէկն է՝ հայու կերպարի միջոցով ներկայացնել մեր անցեալը, մեր պատմութիւնը։
- Այսօրուան ցուցահանդէսի նիւթով այսօրուան ձեր ներկայացուցածը կը կազմէ ձեր ամբողջական հաւաքածո՞ն։
- Այստեղ, տեսնում էք, բազմազան նիւթ կայ, եւ սկզբունքը վերցուած է միջազգային ոչ-հայկական փոստային թողարկումներից։ Աւելին են դրանք, քան այստեղ ներկայացուածը։ Միայն այս եկեղեցին, Ժան Կուժոնի եկեղեցին հաւաքածուին մէջ կայ 10 տարբեր տեսակներով, որոնք ֆրանսիական թողարկումներ են։ Այստեղ ներառնուած չեն ասենք Փարիզի, Վիեննայի, Վենետիկի հայկական թողարկումները, որոնք շատ են, թող հարց չյառաջանայ, թէ ինչո՞ւ այնինչ եկեղեցին, որ նշանաւոր է, այստեղ չկայ։ Վերցուած են ուղղակի միջազգային փոստային ծառայութեան կողմից թողարկուած հայկական յուշարձանները, կարող է ֆրանսիական լինի, ռուսական կամ անգլիական։
- Ներկայացուած եկեղեցիները ի՞նչ վիճակ ունին այսօր։
- Եկեղեցիների մեծ մասը չկայ։ Սա է ցաւալի իրողութիւնը եւ խորհուրդը այս ցուցադրութեան, որ կապուած է Հայոց Ցեղասպանութեան 100րդ տարելիցին։ Դրանք աւերուել են Եղեռնի տարիներին, դրանից յետոյ թուրքական քաղաքականութեան հետեւանքով, ու նաեւ բոլշեւիկեան իշխանութեան օրով՝ նպատակաուղղուած։ Ոչ միայն հայկական եկեղեցիներ, այլեւ հազարաւոր ռուսական եկեղեցիներ պայթեցուեցին, գոյքը վաճառուեց։ Հրաշքով պահպանուած եկեղեցիների նախնական շէնքներն էք դուք տեսնում, որոնք այսօր փոփոխուած են։ Կամ՝ վերածուել են մզկիթի, ինչպէս օրինակ՝ Այնթապի եկեղեցին, մինարէներ են կառուցուել եւ այժմ մեծ մզկիթ է։
Փոփոխուած է նաեւ Երեւանի Ս. Սարգիսը, այս շէնքը 19րդ դարի վերանորոգման արդիւնք էր, եւ տեղի ունեցաւ անհնարինը։ 1960ական թուականներին, երբ որ Վեհափառը դիմեց Քրեմլին, որովհետեւ Մոսկուային պէտք էր դիմել՝ արտօնութիւն ստանալու համար, սա վերանորոգելու համար, քանի որ շէնքը խարխլուած էր, ճարտարապետ Ռաֆայէլ Իսրայէլեանի նախագծով Խորհրդային Միութեան տարածքում կառուցուեց մի եկեղեցի, ոչ թէ քանդուեց, այլ հիմնովին նոր կառուցուեց։ Դա աննախադէպ, չտեսնուած է, որ եկեղեցի կառուցուեց։ Բայց դա տեղի ունեցաւ եւ այս նախկին Ս. Սարգիսի փոխարէն նոր Ս. Սարգիս ունենք։
Աւաղ մնացած եկեղեցիները ժամանակի զոհն են դարձել, չկայ Զմիւռնիայի հսկայ մեր Ս. Ստեփանոս եկեղեցին, որը հրդեհի ճարակ դարձաւ եւ ամբողջովին հողին հաւասարուեց, չկայ Լազարեանների կողմից կառուցուած եկեղեցին որը հէնց ճեմարանի կողքին էր գտնւում, եւ այս տարի 200ամեակն ենք նշում օտար հողի վրայ, Մոսկուայում, հայկական ուսումնական հաստատութեան։ Որեւէ ազգ Մոսկուայում չի կրնար հպարտանալ, որ 200 տարուայ այդպիսի հաստատութիւն է ստեղծել։
Խրիմի Ս. Խաչը, վերջերս տօնուեց 600ամեակը, Վեհափառը նոյնպէս ներկայ էր։ Ուքրաինական իշխանութիւնները թողարկել են արծաթեայ շատ գեղեցիկ յուշադրամ, նուիրուած այդ տարելիցին։ Այստեղ տեսնում էք Վրաստանի տարածքին գտնուող եկեղեցիներ։ Փոթիինը չկայ, Բաթումիինը գործում է, բարեբախտաբար։ Տեսնում էք նաեւ կաթոլիկ եկեղեցիներ Թրանսիլվանիայի ներկայիս Ռումինիայի տարածքում։ Հետաքրքիր նմոյշներ են Հիւսիսային Կովկասի, Աստրախանի եկեղեցիները, Ղզլարի եկեղեցին չկայ, Ղզլարը Արմեանսքի էր կոչւում, այսինքն հայաքաղաք։ Տեսնում էք Գիւմրիի Ամենափրկիչը, որը արդէն վերջապէս վերաօծուեց, խաչը տեղադրուել է, խորհրդային տարիներին յիշում էք, որ դա ֆիլհարմոնիայի էր վերածուած եւ երկրաշարժի ժամանակ՝ 1988 թուականին խոնարհուեց, գմբէթը փուլ եկաւ զանգակատան հետ, տեսնում էք այստեղ խաչի տեղադրման արարողութեան լուսանկար-բացիկն է, եւ այս տաճարը ճիշդ պատճէնն է Անիի Մայր Տաճարին։ Ճարտարապետը Անիում չափել եւ եկել է Ալեքսանդրապոլում կառուցել, ի հարկէ ճոխ տարբերակով։
- Ձեր եզրափակիչ խօ՞սքը՝ ընթերցողին։
- Երբ հանդիպէք այսպիսի արժէքաւոր նմոյշների, անպայմանօրէն ջանացէք ձեռք ձգել դրանք եւ փրկել կորստից կամ օտար անծանօթ հասցէներում կորչելու ճակատագրից։ Յանձնեցէք մեզ կամ որեւէ այլ թանգարանի, հետամուտ եղէք, որ հրատարակութեամբ եւս փրկուին։
Հարցազրոյցը վարեց՝ ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՒԻԹԵԱՆ - France Armenie