­«Երբ հան­դի­պէք ար­ժէ­քա­ւոր նմոյշ­նե­րի, ան­պայ­մա­նօ­րէն ջա­նա­ցէք ձեռք ձգել դրանք եւ փրկել կորս­տից կամ օ­տար ան­ծա­նօթ հաս­ցէ­նե­րում կոր­չե­լու ճա­կա­տագ­րից»

­Հինգ­շաբ­թի՝ 5 ­Նո­յեմ­բեր 2015ին, ­Փա­րի­զի ­Հա­յոց Ա­ռաջ­նոր­դա­րա­նի «­Նուր­հան Ֆ­րէն­կեան» սրա­հին մէջ, տե­ղի ու­նե­ցաւ ­Թե­մա­կան ­Խոր­հուր­դի կազ­մա­կեր­պած ցու­ցա­հան­դէ­սի բա­ցու­մը եւ դա­սա­խօ­սա­կան ե­րե­կոն։

­Ցու­ցա­հան­դէ­սի խո­րա­գիրն էր «­Հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րը 20րդ ­դա­րու սկիզ­բը», ուր կը ներ­կա­յա­ցո­ւէին Ե­րե­ւա­նի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ­Թան­գա­րան-­Հիմ­նար­կի Carte postaleնե­րու հա­ւա­քա­ծո­յէն նմոյշ­ներ։ ­Թե­մա­կան ­Խոր­հուր­դի ա­տե­նա­պետ ­Փաթ­րիս ­Ճօ­լօ­լեան բաց­ման խօս­քով ներ­կա­յա­ցուց Ե­րե­ւա­նի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ­Թան­գա­րան-­Հիմ­նար­կի տնօ­րէն ­Հայկ ­Դե­մո­յեա­նը։ ­Վեր­ջինս խօսք առ­նե­լով՝ ման­րա­մաս­նօ­րէն ներ­կա­յա­ցուց տա­րո­ւած աշ­խա­տան­քը եւ ցու­ցադ­րո­ւած նմոյշ­նե­րու հա­ւաք­ման գոր­ծին ըն­թաց­քը։ Ա­պա՝ ներ­կա­նե­րը ա­ռիթ ու­նե­ցան ցու­ցա­հան­դէ­սը դի­տե­լու եւ ի­րենց հար­ցում­նե­րը ուղ­ղե­լու ­Հայկ ­Դե­մո­յեա­նին։

­Ժա­մը 20ին սկսաւ դա­սա­խօ­սու­թեան բա­ժի­նը։ ­Գե­ղամ ­Գե­ւո­նեան ներ­կա­յա­ցուց օ­րո­ւան դա­սա­խօս­նե­րը՝ Paris Ouest հա­մալ­սա­րա­նի ի­րա­ւուն­քի պատ­մու­թեան դա­սա­խօս Ա­րամ ­Մար­տի­րո­սեան եւ Institut Catholiqueի դա­սա­խօս ­Սա­հակ Սրկ. ­Սու­քիա­սեան, ո­րոնք յա­ջոր­դա­կան դա­սա­խօ­սու­թիւն­նե­րով ներ­կա­յա­ցու­ցին ­Հայ Ե­կե­ղեց­ւոյ նա­հա­տակ­նե­րը պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին, խօ­սե­ցան ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղով­նե­րու, կա­նոն­նե­րու եւ պատ­մու­թեան մէջ սրբա­դաս­ման դէպ­քե­րու, ինչ­պէս նաեւ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան զո­հե­րու սրբա­դաս­ման մա­սին։ Օգ­տուե­լով ­Հայկ ­Դե­մո­յեա­նի ներ­կա­յու­թե­նէն՝ ա­նոր հետ ու­նե­ցանք հար­ցազ­րոյց մը, զոր կը ներ­կա­յաց­նենք։

- ­Պա­րոն ­Դե­մո­յեան, այս բո­լոր նիւ­թե­րը ինչ­պէ՞ս կը հա­ւա­քո­ւին։

- ­Հա­ւա­քու­մի աշ­խա­տան­քը անձ­նա­կան հե­տաքրք­րու­թեան խնդիր է։ Եր­բեմն դա սի­րո­ղա­կան է, եր­բեմն՝ ար­հես­տա­վարժ, եր­բեմն դա դառ­նում է կեան­քի ի­մաստ. մար­դիկ կան նոյ­նիսկ հի­ւան­դա­նում են այդ հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րով, ես իմ «հի­ւան­դու­թեան» պատ­մու­թիւ­նը չեմ ա­սի, բայց հե­տաքրք­րու­թիւն­ներ շատ կան իմ կեան­քում, եւ դա օգ­նում է իմ ա­ռօ­րեայ աշ­խա­տան­քում, ո­րը շատ ծանր է, ծանր թե­մա­յի հետ առն­չո­ւե­լով։ Այս հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տան­քը, այս հե­տաքրք­րու­թիւ­նը եր­բեմն օգ­նում է փախ­չե­լու ընդ­հա­նուր ծանր ի­րա­կա­նու­թիւ­նից, բայց նաեւ՝ չօ­տա­րո­ւե­լու այդ ի­րա­կա­նու­թիւ­նից։

Այն թե­մա­նե­րը ո­րոնք ես ընտ­րում եմ հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տան­քի ըն­թաց­քում ­Թան­գա­րա­նի հա­մար, եր­բեմն նաեւ իմ հա­ւա­քա­ծո­ւի հա­մար, հե­տաքրք­րու­թիւն­ներ են, ո­րոնք չեն մնում գզրո­ցի կամ պա­հո­ցի մէջ, չեն մնում ալ­բոմ­նե­րի մէջ, զուտ ան­հատ հա­ւա­քո­ղի մօտ, որ պի­տի բա­ցի, հպար­տա­նայ կամ նո­րից լիցք ստա­նայ տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում իր հա­ւա­քած նիւ­թով։ Ես գործ­նա­կան հա­ւա­քող եմ, ո­րը սի­րում է իր աշ­խա­տան­քը եւ հա­ւա­քա­ծուն վե­րա­ծել գրքի եւ մա­տու­ցել ընդ­հա­նու­րին։

- Իսկ այս հա­ւա­քա­ծոն ինչ­պէ՞ս գո­յա­ցաւ։

 - ­Հա­ւա­քա­ծուն ստեղծ­ւում է հե­տե­ւո­ղա­կան հա­ւաք­չա­կան աշ­խա­տան­քով, հե­տե­ւո­ղա­կան փնտռտու­քով, տար­բեր ա­ճուրդ­նե­րում, ռու­սա­կան ա­ճուրդ­նե­րում, ֆրան­սիա­կան, անգ­լիա­կան, ա­մե­րի­կեան, եւ դրա­նով՝ ա­միս­նե­րի ըն­թաց­քում, ես կա­րող եմ ա­սել նոյ­նիսկ շա­բաթ­նե­րի ըն­թաց­քում, այս­տեղ ներ­կա­յա­ցո­ւած նմոյշ­նե­րի մէկ եր­րոր­դը այս ըն­թաց­քում է հա­ւա­քո­ւել։ Եւ մի բան էլ ա­սեմ, ես այ­սօր ա­ռա­ւօ­տեան ժա­մը 9ին եմ ե­կել ­Փա­րիզ ­Բոս­տո­նից, ժա­մը 11ին ար­դէն ­Շանզ՚Է­լի­զէի այդ վա­ճա­ռող­նե­րի մօտ եւս մէկ նմոյշ գտայ, ­Ռու­մա­նիա­յի մեր հայ­կա­կան ­Զամ­քա կո­չո­ւող վա­նա­կան հա­մա­լիրն էր, ո­րը ե­կաւ հա­մալ­րե­լու այս հա­ւա­քա­ծոն։ Ու­րեմն այ­սօր եր­կու ժա­մից մէկ նմոյշ ա­ւե­լա­ցաւ ընդ­հա­նուր հա­ւա­քա­ծո­յին։ ­Սա հա­ւա­քո­ղի աշ­խարհն է։ Այ­սինքն պէտք է փնտռես եւ գտնես։ ­Մէկ ու­րիշ՝ ­Լա­տի­նա­կան ­Թա­ղա­մա­սում գտայ իմ փնտռա­ծը՝ վա­ղա­գոյն քար­տէս մը, որ­տեղ ­Շու­շի քա­ղա­քը պէտք է նշուած լի­նի որ­պէս ­Հա­յաս­տա­նի մաս։ ­Դա նոյն­պէս գտայ այ­սօր։ Ու­րեմն մէկ ու­րիշ շար­քի հե­տաքրք­րու­թիւն՝ թէ վա­ղա­գոյն եւ­րո­պա­կան քար­տէս­նե­րում ­Շու­շին ե՞րբ է յի­շա­տա­կո­ւել։

 - Ան­մի­ջա­կա­նօ­րէն ու­րիշ ի՞նչ ծրա­գիր­ներ ու­նիք։

 - ­Յա­ջորդ տա­րո­ւան հա­մար բա­ւա­կան խո­շոր ծրա­գիր է իմ կող­մից պատ­րաստ­ւում, կոչ­ւում է «­Հա­յու­հի»։ ­Դա մէկ այլ հե­տաքրք­րու­թիւն է, եւ­րո­պա­կան փո­րագ­րան­կար­նե­րի, gravureնե­րի, carte postaleնե­րի, լու­սան­կար­նե­րի եւ գծան­կար­նե­րի մի­ջո­ցով ներ­կա­յաց­նել 15ից մի­նեւ 20րդ ­դա­րի սկիզ­բի հա­յու­հու կեր­պա­րը, որ պէտք է ու­ղեկ­ցո­ւի ազ­գա­յին տա­րա­զի եւ զար­դե­րի նմոյշ­նե­րով։ Ծ­րա­գիր­ներ ենք մշա­կում ­Մոս­կո­ւա­յում եւ ­Բոս­տո­նում ներ­կա­յաց­նե­լու հա­մար, ա­ռիթ կ­՚ու­նե­նանք նաեւ պատ­շաճ կեր­պով ­Փա­րի­զում ներ­կա­յաց­նե­լու, ո­րով­հե­տեւ դա մեր ինք­նու­թեան կա­րե­ւոր մա­սե­րից մէկն է՝ հա­յու կեր­պա­րի մի­ջո­ցով ներ­կա­յաց­նել մեր ան­ցեա­լը, մեր պատ­մու­թիւ­նը։

- Այ­սօ­րո­ւան ցու­ցա­հան­դէ­սի նիւ­թով այ­սօ­րո­ւան ձեր ներ­կա­յա­ցու­ցա­ծը կը կազ­մէ ձեր ամ­բող­ջա­կան հա­ւա­քա­ծո՞ն։

- Այս­տեղ, տես­նում էք, բազ­մա­զան նիւթ կայ, եւ սկզբուն­քը վեր­ցո­ւած է մի­ջազ­գա­յին ոչ-հայ­կա­կան փոս­տա­յին թո­ղար­կում­նե­րից։ Ա­ւե­լին են դրանք, քան այս­տեղ ներ­կա­յա­ցո­ւա­ծը։ ­Միայն այս ե­կե­ղե­ցին, ­Ժան ­Կու­ժո­նի ե­կե­ղե­ցին հա­ւա­քա­ծո­ւին մէջ կայ 10 տար­բեր տե­սակ­նե­րով, ո­րոնք ֆրան­սիա­կան թո­ղար­կում­ներ են։ Այս­տեղ նե­րառ­նո­ւած չեն ա­սենք ­Փա­րի­զի, ­Վիեն­նա­յի, ­Վե­նե­տի­կի հայ­կա­կան թո­ղար­կում­նե­րը, ո­րոնք շատ են, թող հարց չյա­ռա­ջա­նայ, թէ ին­չո՞ւ այ­նինչ ե­կե­ղե­ցին, որ նշա­նա­ւոր է, այս­տեղ չկայ։ ­Վեր­ցո­ւած են ուղ­ղա­կի մի­ջազ­գա­յին փոս­տա­յին ծա­ռա­յու­թեան կող­մից թո­ղար­կո­ւած հայ­կա­կան յու­շար­ձան­նե­րը, կա­րող է ֆրան­սիա­կան լի­նի, ռու­սա­կան կամ անգ­լիա­կան։

- ­Ներ­կա­յա­ցո­ւած ե­կե­ղե­ցի­նե­րը ի՞նչ վի­ճակ ու­նին այ­սօր։

 - Ե­կե­ղե­ցի­նե­րի մեծ մա­սը չկայ։ ­Սա է ցա­ւա­լի ի­րո­ղու­թիւ­նը եւ խոր­հուր­դը այս ցու­ցադ­րու­թեան, որ կա­պո­ւած է ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100րդ ­տա­րե­լի­ցին։ Դ­րանք ա­ւե­րո­ւել են Ե­ղեռ­նի տա­րի­նե­րին, դրա­նից յե­տոյ թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան հե­տե­ւան­քով, ու նաեւ բոլ­շե­ւի­կեան իշ­խա­նու­թեան օ­րով՝ նպա­տա­կաուղ­ղո­ւած։ Ոչ միայն հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ, այ­լեւ հա­զա­րա­ւոր ռու­սա­կան ե­կե­ղե­ցի­ներ պայ­թե­ցո­ւե­ցին, գոյ­քը վա­ճա­ռո­ւեց։ Հ­րաշ­քով պահ­պա­նո­ւած ե­կե­ղե­ցի­նե­րի նախ­նա­կան շէնք­ներն էք դուք տես­նում, ո­րոնք այ­սօր փո­փոխուած են։ ­Կամ՝ վե­րա­ծո­ւել են մզկի­թի, ինչ­պէս օ­րի­նակ՝ Այն­թա­պի ե­կե­ղե­ցին, մի­նա­րէ­ներ են կա­ռո­ւցուել եւ այժմ մեծ մզկիթ է։

­Փո­փո­խո­ւած է նաեւ Ե­րե­ւա­նի Ս. ­Սար­գի­սը, այս շէն­քը 19րդ ­դա­րի վե­րա­նո­րոգ­ման ար­դիւնք էր, եւ տե­ղի ու­նե­ցաւ անհնա­րի­նը։ 1960ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին, երբ որ ­Վե­հա­փա­ռը դի­մեց Ք­րեմ­լին, ո­րով­հե­տեւ ­Մոս­կո­ւա­յին պէտք էր դի­մել՝ ար­տօ­նու­թիւն ստա­նա­լու հա­մար, սա վե­րա­նո­րո­գե­լու հա­մար, քա­նի որ շէն­քը խարխ­լո­ւած էր, ճար­տա­րա­պետ ­Ռա­ֆա­յէլ Իս­րա­յէ­լեա­նի նա­խագ­ծով ­Խորհր­դա­յին ­Միու­թեան տա­րած­քում կա­ռուցուեց մի ե­կե­ղե­ցի, ոչ թէ քանդուեց, այլ հիմ­նո­վին նոր կա­ռուցուեց։ ­Դա ան­նա­խա­դէպ, չտես­նո­ւած է, որ ե­կե­ղե­ցի կա­ռու­ցո­ւեց։ ­Բայց դա տե­ղի ու­նե­ցաւ եւ այս նախ­կին Ս. ­Սար­գի­սի փո­խա­րէն նոր Ս. ­Սար­գիս ու­նենք։

Ա­ւաղ մնա­ցած ե­կե­ղե­ցի­նե­րը ժա­մա­նա­կի զոհն են դար­ձել, չկայ Զ­միւռ­նիա­յի հսկայ մեր Ս. Ս­տե­փա­նոս ե­կե­ղե­ցին, ո­րը հրդե­հի ճա­րակ դար­ձաւ եւ ամ­բող­ջո­վին հո­ղին հա­ւա­սա­րո­ւեց, չկայ ­Լա­զա­րեան­նե­րի կող­մից կա­ռու­ցո­ւած ե­կե­ղե­ցին ո­րը հէնց ճե­մա­րա­նի կող­քին էր գտնւում, եւ այս տա­րի 200ա­մեակն ենք նշում օ­տար հո­ղի վրայ, ­Մոս­կո­ւա­յում, հայ­կա­կան ու­սում­նա­կան հաս­տա­տու­թեան։ Ո­րե­ւէ ազգ ­Մոս­կո­ւա­յում չի կրնար հպար­տա­նալ, որ 200 տա­րո­ւայ այդ­պի­սի հաս­տա­տու­թիւն է ստեղ­ծել։

Խ­րի­մի Ս. ­Խա­չը, վեր­ջերս տօ­նո­ւեց 600ա­մեա­կը, ­Վե­հա­փա­ռը նոյն­պէս ներ­կայ էր։ Ուք­րաի­նա­կան իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը թո­ղար­կել են ար­ծա­թեայ շատ գե­ղե­ցիկ յու­շադ­րամ, նո­ւի­րո­ւած այդ տա­րե­լի­ցին։ Այս­տեղ տես­նում էք Վ­րաս­տա­նի տա­րած­քին գտնո­ւող ե­կե­ղե­ցի­ներ։ ­Փո­թիի­նը չկայ, ­Բա­թու­միի­նը գոր­ծում է, բա­րե­բախ­տա­բար։ ­Տես­նում էք նաեւ կա­թո­լիկ ե­կե­ղե­ցի­ներ Թ­րան­սիլ­վա­նիա­յի ներ­կա­յիս ­Ռու­մի­նիա­յի տա­րած­քում։ ­Հե­տաքր­քիր նմոյշ­ներ են ­Հիւ­սի­սա­յին ­Կով­կա­սի, Աստ­րա­խա­նի ե­կե­ղե­ցի­նե­րը, Ղզլա­րի ե­կե­ղե­ցին չկայ, Ղզ­լա­րը Արմեանս­քի էր կոչ­ւում, այ­սինքն հա­յա­քա­ղաք։ ­Տես­նում էք ­Գիւմ­րիի Ա­մե­նափրկի­չը, ո­րը ար­դէն վեր­ջա­պէս վե­րաօ­ծո­ւեց, խա­չը տե­ղադ­րո­ւել է, խորհրդա­յին տա­րի­նե­րին յի­շում էք, որ դա ֆիլ­հար­մո­նիա­յի էր վե­րա­ծո­ւած եւ երկ­րա­շար­ժի ժա­մա­նակ՝ 1988 թուա­կա­նին խո­նար­հո­ւեց, գմբէ­թը փուլ ե­կաւ զան­գա­կա­տան հետ, տես­նում էք այս­տեղ խա­չի տե­ղադր­ման ա­րա­րո­ղու­թեան լու­սան­կար-բա­ցիկն է, եւ այս տա­ճա­րը ճիշդ պատ­ճէնն է Ա­նիի ­Մայր ­Տա­ճա­րին։ ­Ճար­տա­րա­պե­տը Ա­նիում չա­փել եւ ե­կել է Ա­լեք­սանդ­րա­պո­լում կա­ռու­ցել, ի հար­կէ ճոխ տար­բե­րա­կով։

- ­Ձեր եզ­րա­փա­կիչ խօ՞ս­քը՝ ըն­թեր­ցո­ղին։

 - Երբ հան­դի­պէք այս­պի­սի ար­ժէ­քա­ւոր նմոյշ­նե­րի, ան­պայ­մա­նօ­րէն ջա­նա­ցէք ձեռք ձգել դրանք եւ փրկել կորս­տից կամ օ­տար ան­ծա­նօթ հաս­ցէ­նե­րում կոր­չե­լու ճա­կա­տագ­րից։ ­Յանձ­նե­ցէք մեզ կամ ո­րե­ւէ այլ թան­գա­րա­նի, հե­տա­մուտ ե­ղէք, որ հրա­տա­րա­կու­թեամբ եւս փրկո­ւին։

Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց՝ ԳՐԻԳՈՐ ԴԱՒԻԹԵԱՆ - France Armenie