(­Հար­ցազ­րոյց՝ Ար­ցա­խա­հա­յոց թե­մի Ա­ռաջ­նորդ Պար­գեւ Արք. Մար­տի­րո­սեա­նի հետ)

Պար­գեւ Արք. Մար­տի­րո­սեան: Ծ­նո­ւել է Սում­կա­յի­թում: Ըն­տա­նի­քով տե­ղա­փո­խո­ւել է Ե­րե­ւան: Սո­վո­րել է Ե­րե­ւա­նի պո­լի­տեխ­նի­կա­կան հիմ­նարկ: Ըն­դու­նո­ւել է Բ­րիւ­սո­վի ա­նո­ւան ռու­սաց եւ օ­տար լե­զու­նե­րի հիմ­նարկ: Ու­սա­նել է Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի Գէոր­գեան Ճե­մա­րա­նում: Լ­րա­ցու­ցիչ աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան կրթու­թիւն է ստա­ցել Լե­նինկ­րա­տի (Ս. Փե­թերս­պուր­կի) Հո­գե­ւոր Ա­կա­դե­միա­յին կից Աս­պի­րան­տու­րա­յում: Դա­սա­ւան­դել է Գէոր­գեան Ճե­մա­րա­նում: Ձեռ­նադ­րո­ւել է Ե­պիս­կո­պոս: Վազ­գէն Ա. կա­թո­ղի­կո­սի կոն­դա­կով նշա­նա­կո­ւել է Ար­ցա­խի վե­րա­հաս­տա­տո­ւած թե­մի Ա­ռաջ­նորդ: Ս­տա­ցել է Ար­քու­թեան տիտ­ղոս: Գոր­ծուն մաս­նակ­ցու­թիւն է ու­նե­ցել Ար­ցա­խի Հան­րա­պե­տու­թեան պե­տա­կա­նա­շի­նու­թեան եւ բա­նա­կա­շի­նու­թեան գոր­ծըն­թա­ցին: Ար­ցա­խի հե­րոս:

ԱՆԻ ԱԶԱՏԵԱՆ, «Ա­պա­ռաժ»

Սր­բա­զա՛ն հայր, լի­նե­լով բազ­մա­կող­մա­նի կրթո­ւած, ին­չո՞ւ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, ընտ­րե­ցիք հո­գե­ւո­րա­կա­նի աս­տո­ւա­ծըն­ծայ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը:

Քա­նի որ ես մա­թե­մա­թի­քա­կան դպրոց էի ա­ւար­տել, ըն­կեր­նե­րով ո­րո­շե­ցինք ըն­դու­նո­ւել կա՛մ հա­մալ­սա­րան, կա՛մ պո­լի­տեխ­նի­կա­կան (բազ­մար­հես­տից) հիմ­նարկ: Ըն­կեր­նե­րիս մեծ մա­սը պո­լի­տեխ­նի­կա­կան հիմ­նարկ գնաց, եւ ո­րո­շե­ցինք լի­նել բո­լորս միա­սին: Մէկ տա­րի անց ո­րո­շե­ցի ըն­դու­նո­ւել Բ­րիւ­սո­վի ա­նո­ւան լե­զո­ւա­բա­նա­կան հիմ­նարկ: Իսկ ընդ­հան­րա­պէս ե­րա­զում էի կրթու­թիւնս շա­րու­նա­կել հա­մալ­սա­րա­նի փի­լի­սո­փա­յու­թեան բա­ժան­մուն­քում, որն ինձ հա­մար փոքր-ինչ բարդ էր. ես ռու­սա­կան կրթու­թիւն ու­նէի, իսկ փի­լի­սո­փա­յա­կան բա­ժան­մուն­քում միայն հա­յե­րէն էր ու­սու­ցու­մը: Տե­ւա­կան ժա­մա­նակ փնտռտուք­նե­րի մէջ էի:

Ա­թէիզմն ու մա­թե­րիա­լիզ­մը հո­գուս մէջ մեր­ժում էի, չէի ըն­դու­նում: Ըն­դու­նե­ցի ի­տէա­լիզ­մը, յե­տոյ զբա­ղո­ւե­ցի խորհր­դա­պաշ­տա­կան ե­րե­ւոյթ­նե­րով եւ ա­մե­նա­կա­րե­ւո­րը՝ տատս հա­ւա­տա­ցեալ էր, նրա հա­ւատ­քի սեր­մերն իմ մէջ բա­ւա­կա­նին զօ­րեղ էին դրո­ւել: Խորհր­դա­պաշ­տա­կան ուս­մունք­նե­րի ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նից յե­տոյ ե­կայ այն եզ­րա­կա­ցու­թեան, որ աշ­խար­հում ա­մե­նաճշ­մա­րիտ կրօ­նը քրիս­տո­նէու­թիւնն է: Ինձ հա­մար, սա­կայն, մի հարց ան­պա­տաս­խան էր` ո՞վ է Ք­րիս­տո­սը` Աստ­ծոյ Որ­դին: Աս­տո­ւած հաս­կա­նում էի, բայց Աստ­ծոյ Որ­դի չէի հաս­կա­նում: Հա­ւա­տա­րիմ մնա­լով իմ բնա­ւո­րու­թեա­նը` փնտռել եւ գտնել ինձ հե­տաքրք­րող հար­ցե­րի պա­տաս­խան­նե­րը, ո­րո­շե­ցի գտնել նաեւ այդ հար­ցի պա­տաս­խա­նը: Հար­ցիս պա­տաս­խա­նի փնտռտուքն ինձ տա­րաւ Էջ­միած­նի հո­գե­ւոր Ճե­մա­րան:

Հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րից շատ քչերն են, որ ե­րեք տա­րո­ւայ մէջ Ե­պիս­կո­պո­սի աս­տի­ճան են ստա­ցել: Դեռ ա­ւե­լի՛ն. ե­րեք ա­միս անց թե­մի ա­ռաջ­նորդ էք նշա­նա­կո­ւել: Ին­չո՞վ էր դա պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած:

Երբ Վազ­գէն Վե­հա­փա­ռը մեզ` վեց հո­գուս ձեռ­նադ­րեց Ե­պիս­կո­պոս, ա­մէն մէկս ինչ-որ պաշ­տօն ու­նէինք: Ես վա­նա­հայր էի Սուրբ Հ­ռիփ­սի­մէում: Կա­թո­ղի­կո­սի խօս­քը խորհր­դան­շա­կան էր, ձեռ­նադ­րե­լիս ա­մէն մէ­կիս մի բան ա­սաց: Ինձ ա­սաց.- «­Պար­գեւ Սր­բա­զանն այ­սօր ե­պիս­կո­պոս դար­ձաւ, ո­րով­հե­տեւ նա Չար­դախ­լո­ւից է, ո­րով­հե­տեւ նա ար­ցախ­ցի է, ո­րով­հե­տեւ նա ծնո­ւել է Սում­կա­յի­թում»: Վե­հա­փա­ռի մօտ կար­ծես թէ մի ներ­քին ընդվ­զում կար Սում­կա­յի­թի ջար­դե­րի դէմ: Նա սա­տա­րում էր Ար­ցա­խի շարժ­մա­նը: Մին­չեւ հի­մա յի­շում եմ նրա խօս­քե­րը:

Ես Նո­յեմ­բե­րին ձեռ­նադ­րո­ւե­ցի Ե­պիս­կո­պոս, Մար­տին Ար­ցա­խի թե­մի ա­ռաջ­նորդն էի:

Ար­ցա­խի թե­մը 70 տա­րո­ւան դա­դա­րից յե­տոյ պէտք էր նո­րից գոր­ծէր: Չէի՞ն ընկ­ճում սպա­սո­ւե­լիք դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, թէ՞ աս­տո­ւա­ծա­հա­ճոյ գոր­ծեր կա­տա­րե­լիս պէտք չէ ընկ­ճո­ւել կամ վա­խե­նալ:

Ար­ցա­խի թե­մը պէտք է գոր­ծէր, քա­նի որ կար ցան­կու­թիւն եւ Մոս­կո­ւան Նո­յեմ­բեր-­Դեկ­տեմ­բեր ա­միս­նե­րին թոյլ թո­ւեց, որ մենք Ար­ցա­խում բա­ցենք եր­կու վանք եւ եր­կու ե­կե­ղե­ցի` հա­կա­ռակ Պա­քո­ւի մեր­ժում­նե­րի: Բազ­մա­թիւ խնդրանք­ներ էինք ներ­կա­յաց­րել Մոս­կո­ւա եւ ստա­նա­լով ար­տօ­նու­թիւն` Վազ­գէն Ա.ը ո­րո­շեց օգ­տա­գոր­ծել ա­ռի­թը եւ վե­րա­բա­ցել Ար­ցա­խի պատ­մա­կան թե­մը: Ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը դրո­ւեց իմ եւ եւս չորս հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րի ու­սե­րին: Երբ քեզ կա­թո­ղի­կոսն է օրհ­նում, զօ­րա­ւոր է դառ­նում եւ Աստ­ծոյ օրհ­նու­թիւ­նը: Իսկ ե­թէ կայ Աստ­ծոյ օրհ­նու­թիւ­նը, կը լի­նի եւ Աստ­ծոյ կամ­քը: Ան­կախ այն բա­նից, թէ ինչ կը կա­տա­րո­ւի` ո՞ղջ կը մնաս, կը զո­հո­ւե՞ս, դժո­ւա՞ր կը լի­նի, թէ՞ հեշտ, միեւ­նոյն է` դու պէտք է գնաս: Դու ար­դէն ու­նես քրիս­տո­նէա­կան գի­տակ­ցու­թիւն, պէտք է գոր­ծես ըստ հրա­հան­գի: Եւ լա­ւա­գոյնն այն է, երբ դու գոր­ծում ես օրհ­նու­թեան ներ­քոյ: Դա քրիս­տո­նէա­կան կա­րե­ւոր կա­նոն է:

Չ­նա­յած ժա­մա­նա­կը փո­թոր­կուն էր, սա­կայն դուք յա­ջո­ղու­թեամբ ի­րա­կա­նաց­րիք Ար­ցա­խի թե­մի վե­րա­բա­ցու­մը: ժա­մա­նա­կա­կից­նե­րը յա­ճախ վկա­յում են. Պար­գեւ Սր­բա­զա­նը ոչ միայն հո­գե­ւո­րա­կան էր, այլ նաեւ` ռազ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան, պե­տա­կան գոր­ծիչ…

Ան­կեղծ ա­սած` ա­ռաջ­նոր­դի փորձ չու­նէի եւ ոչ էլ ա­ռաջ­նոր­դի փո­խա­նորդ էի ե­ղել կամ օգ­նա­կան, ին­չը դժո­ւա­րաց­նում էր գոր­ծը: Ի հար­կէ, ընդ­հա­նուր հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ գի­տէինք, որ պէտք է բա­ցել ե­կե­ղե­ցի­ներ, վան­քեր, պէտք է ծխեր կազ­մա­ւո­րել… Բայց անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն էր, եւ մենք զբաղ­ւում էինք նաեւ ազ­գա­յին, պե­տա­կան, ռազ­մա­կան, քա­ղա­քա­կան գոր­ծե­րով: Դա բնա­կան էր: Կայ մի յստակ ե­րե­ւոյթ` ե­թէ դու հո­գե­ւոր ա­ռաջ­նորդ ես, ու­րեմն դու այդ թե­մի հո­գե­ւոր հայրն ես, նրա դարդ ու ցա­ւով պէտք է ապ­րես: Որ­տեղ ժո­ղո­վուր­դը կա­րիք ու­նի, դու պէտք է այն­տեղ լի­նես եւ սա­տա­րես նրան` լի­նի դա քա­ղա­քա­կան, պե­տա­կան, ռազ­մա­կան կամ ըն­կե­րա­յին ո­լորտ:

Հէնց սկզբից հա­ւա­տամք ու­նէիք, որ ե­թէ ճեղ­քենք Ար­ցա­խի հո­գե­ւոր շրջա­փա­կու­մը, ե­րեք տա­րո­ւան ըն­թաց­քում կը ճեղ­քո­ւի նաեւ ֆի­զի­քա­կան շրջա­փա­կու­մը: Եւ ե­ղաւ 1992 թո­ւա­կա­նի ե­րիցս օրհ­նո­ւած Մա­յի­սը…

Ես դա ա­սել էի մին­չեւ Գան­ձա­սա­րի վան­քի վե­րաօ­ծու­մը: Եւ երբ Գան­ձա­սա­րի վան­քը վե­րաօ­ծե­ցինք, 1989 թ. Հոկ­տեմ­բե­րի 1ին` ու­ղիղ եր­կու տա­րի եւ եօ­թը ա­միս անց, մենք միա­ցանք մայր Հա­յաս­տա­նին:

Կան մօ­տա­ւոր հա­շո­ւարկ­ներ, ըստ ո­րի, աշ­խար­հի վրայ ոչ մի տա­րածք այն­քան սուրբ չէ եւ այդ­քան ե­կե­ղե­ցի­ներ չի ու­նե­ցել, որ­քան Ար­ցա­խը: Դուք նպա­տակ ու­նէիք, որ Ար­ցա­խում լի­նեն նոյն­քան ե­կե­ղե­ցի­ներ, որ­քան ե­ղել են: ի՞նչ է ա­րո­ւել ան­ցած 25 տա­րո­ւան ըն­թաց­քում այս ուղ­ղու­թեամբ:

Ի­րա­պէս, չկայ աշ­խար­հում այն­պի­սի տա­րա­ծաշր­ջան, որ­տեղ այդ­քան խտա­ցո­ւած լի­նեն քրիս­տո­նէա­կան սրբա­վայ­րե­րը: Ա­մէն 300-400 քա­ռա­կու­սի մեթ­րի վրայ մեր նախ­նի­նե­րը կա­ռու­ցել են վանք, մա­տուռ, ե­կե­ղե­ցի, տե­ղադ­րել խաչ­քար: Ապ­շե­լու բան է. ի՜նչ հո­գե­ւոր հա­րուստ կեան­քով են ապ­րել Ար­ցա­խում մեր նախ­նի­նե­րը: 1989 թո­ւա­կա­նից սկսած` մենք փոր­ձե­ցինք վե­րա­նո­րո­գել, հիմ­նա­նո­րո­գել հնե­րը, կա­ռու­ցել նո­րե­րը: Հի­մա հաշ­ւում ենք մին­չեւ 70ը:

Մի քա­նի­սը ըն­թաց­քի մէջ են: Ս­տեղ­ծել ենք «­Գան­ձա­սար» աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան կենտ­րո­նը, «­Վէմ» ռա­տիո­կա­յա­նը, կի­րակ­նօ­րեայ դպրոց­ներ, Հա­յոր­դաց Տ­ներ: Ու­նենք Ե­կե­ղե­ցա­սի­րաց Ե­րի­տա­սար­դա­կան Միու­թիւն: Հան­րակր­թա­կան դպրոց­նե­րի ծրագ­րե­րում մտցրել ենք կրօն, այ­նու­հե­տեւ` հա­յոց ե­կե­ղե­ցու պատ­մու­թիւն ա­ռար­կան: Այս տա­րի­նե­րի հա­մար, թւում է, քիչ չէ, ե­թէ հա­շո­ւի առ­նենք մեր ան­կախ պե­տու­թեան պայ­ման­նե­րը` շրջա­փա­կու­մը, պա­տե­րազ­մը, քայ­քա­յո­ւած տնտե­սու­թիւ­նը: Բայց շատ էլ չէ, ե­թէ հա­շո­ւի առ­նենք, որ ժա­մա­նա­կին Գան­ձա­սա­րի կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը 4500-5000 գոր­ծող ե­կե­ղե­ցի ու վանք է ու­նե­ցել, ինչն ահ­ռե­լի հո­գե­ւոր ժա­ռան­գու­թիւն է: Կա­րե­ւո­րը` շա­րու­նա­կենք մեր սկսա­ծը:

Որ­պէս հո­գե­ւո­րա­կան, դուք հասց­նո՞ւմ էք զբա­ղո­ւել զուտ հո­գե­ւոր գոր­ծու­նէու­թեամբ` քա­րոզ­չու­թեամբ:

Ցան­կա­ցած հո­գե­ւո­րա­կա­նի ա­ռա­ջին պար­տա­կա­նու­թիւնն Ա­ւե­տա­րա­նի քա­րո­զումն է, երկ­րոր­դը` ծխե­րի կազ­մա­կեր­պու­մը, մեր սրբա­վայ­րե­րը կեն­սու­նակ դարձ­նե­լը: Կար­ծում եմ, որ հո­գե­ւո­րա­կա­նը պէտք է նպաս­տի իր հօ­տի կեան­քին, բա­րե­րար­ներ ընդգր­կի երկ­րի շէ­նաց­ման յոյժ կա­րե­ւոր գոր­ծըն­թա­ցում, ին­չով էլ հի­մա զբաղ­ւում եմ: Ե­թէ մենք կա­րող ենք մեր օգ­տա­կա­րու­թիւ­նը բե­րել պե­տա­կա­նա­շի­նու­թեան կամ ըն­կե­րա­յին աս­պա­րէ­զում, ան­վա­րան պէտք է օգ­նենք: Ե­թէ կա­րող ենք սա­տա­րել կրթա­կան ո­լոր­տի զար­գաց­մա­նը, պէտք է օգ­նենք: Ե­թէ դու հո­գե­ւոր ծնող ես, ա­մէն մի ո­լոր­տում պէտք է փոր­ձես քո լու­ման ներդ­նել:

Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին, առ­հա­սա­րակ, բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­ներն ու ան­հատ­նե­րը կանգ­նած են աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան տար­բեր մար­տահ­րա­ւէր­նե­րի առ­ջեւ: Ո՞րն է Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցու դիր­քո­րո­շու­մը սպա­սո­ւող ան­ցան­կա­լի ե­րե­ւոյթ­նե­րին դէմ յան­դի­ման:

Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին ու­նի կա­րե­ւո­րա­գոյն ե­րեք պար­տա­կա­նու­թիւն: Ա­ռա­ջին` հա­ւատ­քը զօ­րեղ ձե­ւով սեր­մա­նել ա­մէն մի հա­յի հո­գում, որ­պէս­զի ըն­թա­նայ ճշմա­րիտ ճա­նա­պար­հով, երկ­րորդ` Հայ Ա­ռա­քե­լա­կան ե­կե­ղե­ցին միշտ ե­ղել է խա­ղա­ղու­թիւն քա­րո­զող եւ եր­րորդ` ըստ Աստ­ծոյ հրա­մա­նի` միշտ փոր­ձում է պա­հել հայ ազ­գի ինք­նու­թիւ­նը: Այ­սօ­րո­ւայ հա­մաշ­խար­հայ­նաց­ման պայ­ման­նե­րում կայ մի վտանգ` հա­մաշ­խար­հայ­նա­ցու­մը ազ­գու­թիւն­ներ եւ ինք­նու­թիւն չի ճա­նա­չում: Դա վտանգ է մեր ինք­նու­թեան հա­մար: Մեր ե­կե­ղե­ցին ա­մէն ինչ պէտք է ա­նի, որ կա­րո­ղա­նանք ա­մուր պա­հել ազ­գա­յին ար­ժէք­նե­րը եւ հա­յի ինք­նու­թիւ­նը: Ու­նենք նաեւ այլ մար­տահ­րա­ւէր­ներ: Ա­ռաջ­նա­յին է մեր միա­բա­նու­թիւ­նը: Քա­ղա­քա­կան, ըն­կե­րա­յին, տնտե­սա­կան հար­ցեր մար­դիկ միշտ էլ կա­րող են ու­նե­նալ, բայց դա պէտք չէ դառ­նայ պատ­ճառ, որ մենք մտնենք ներ­քին վէ­ճե­րի մէջ: Մենք դրա ի­րա­ւուն­քը չու­նենք: Մենք պէտք է միա­բա­նո­ւենք եւ ա­մէն ինչ պէտք է ա­նենք, որ զօ­րեղ պա­հենք մեր բա­նա­կը: Մենք կի­սո­ւե­լու, բա­ժա­նո­ւե­լու եւ վի­ճե­լու ժա­մա­նակ չու­նենք: Դա պէտք է ցան­կա­ցած հա­յի գի­տակ­ցու­թեան մէջ լի­նի:

Սր­բա­զա՛ն հայր, դուք հո­գե­ւո­րա­կան էք եւ, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, մարդ էք, ով զերծ չէ թե­րու­թիւն­նե­րից ու սխալ­նե­րից: Ինչ­պէ՞ս էք խու­սա­փում դրան­ցից:

Ա­մէն մարդ գի­տի իր մեղ­քե­րը, իր թե­րու­թիւն­նե­րը: Նա իւ­րո­վի է փոր­ձում դրանք յաղ­թա­հա­րել: Մի մա­սը յաղ­թա­հա­րում է, մի մա­սը` ոչ:

Բո­լոր մար­դիկ, ան­կախ տա­րի­քից, սե­ռից, խա­ւից, հո­գե­ւո­րա­կան կամ աշ­խար­հիկ բնոյ­թից, ու­նե­նում են ե­րա­զանք­ներ: Դուք ի՞նչ ե­րա­զանք­ներ ու­նէք:

Ման­կուց ե­րա­զել եմ հզօր ազգ ու­նե­նա­լու մա­սին: Աստ­ծուն փառք եմ տա­լիս, որ ես յայտ­նո­ւե­ցի Ար­ցա­խում եւ իմ հա­մեստ ներ­կա­յու­թեամբ ժա­մա­նա­կա­կի­ցը ե­ղայ հա­յոց յաղ­թա­նա­կի: Կա­րե­լի է ա­սել` իմ ե­րա­զան­քի մի մա­սը տե­սայ, այն է` հայ­կա­կան հո­ղի ա­զա­տագ­րում: Իմ ե­րա­զանքն է նաեւ 15 հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րը տես­նել ա­զա­տագ­րո­ւած ու միա­բա­նո­ւած, ու­նե­նանք հա­յոց թա­գա­ւոր` հայ քրիս­տո­նեայ օ­ծո­ւած թա­գա­ւոր` մեր պատ­մա­կան բո­լոր հո­ղե­րի վրայ: Երբ դար­ձայ քրիս­տո­նեայ եւ հո­գե­ւո­րա­կան, ա­ղօ­թում էի եւ ա­ղօ­թում եմ, ե­րա­զում էի եւ ե­րա­զում եմ, որ մենք ազ­գո­վի ա­պաշ­խա­րենք եւ ամ­բողջ ազ­գով Ք­րիս­տո­սին իր բո­լոր սրբե­րի հետ փա­ռա­բա­նենք, որ­պէս­զի Դա­տաս­տա­նի Օ­րը ոչ մի հա­յի կո­րուստ չու­նե­նանք: Ա­մէն: