altԼ.Ղ.Հ. ­Մար­տա­կեր­տի շրջա­նի ­Նոր ­Կար­մի­րա­ւան գիւ­ղի տա­րած­քին մէջ նոր մար­դա­կերպ կո­թող­ներ յայտ­նա­բե­րո­ւած են, ո­րոնք ըստ մաս­նա­գէ­տի, Ար­ցա­խի մէջ այս շար­քի կո­թող­նե­րու լա­ւա­գոյն օ­րի­նակ­ներն են: ­Նոր ­Կար­մի­րա­ւա­նէն յայտ­նա­բե­րո­ւած կո­թող­նե­րը կու­գան հաս­

տա­տե­լու այն կար­ծի­քը, որ այս կո­թող­նե­րը կանգ­նած են յատ­կա­պէս Ար­ցա­խի մար­գա­գետ­նեայ-տա­փաս­տա­նա­յին գօ­տիին մէջ՝ ներ­կա­յիս ­Մար­տա­կեր­տի շրջա­նին մէջ եւ շրջա­կայ­քը,- «Ար­ցախ­թայմ­ս»ին այս­պէս մեկ­նա­բա­նած է Հ.Հ. Գ.Ա.Ա. հնա­գի­տու­թեան եւ ազ­գագ­րու­թեան ինս­տի­տու­տի կրտսեր գի­տաշ­խա­տող Նժ­դեհ Ե­րա­նեան:

­Քա­նի որ հար­ցը ձեզ հա­մար խիստ մաս­նա­գի­տա­կան է, նախ՝ խօ­սենք այդ կո­թող­նե­րի պաշ­տա­մուն­քա­յին նշա­նա­կու­թեան ու գոր­ծա­ռոյթ­նե­րու մա­սին:
Նախ՝ նշեմ, որ Ար­ցա­խից ար­դէն յայտ­նա­բե­րո­ւել է շուրջ ե­րեք տաս­նեակ նմա­նա­տիպ կո­թող: ­Կո­թող­նե­րի այս խում­բը, ո­րը պայ­մա­նա­կան կա­րե­լի է ա­նո­ւա­նել ար­ցա­խեան, ա­ռանձ­նա­նում է պատ­կե­րագ­րա­կան եւ տեխ­նի­կա­կան ո­րոշ ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րով: Ար­ցա­խի քա­րէ մար­դա­կերպ կո­թող­նե­րը երկ­րա­մա­սի նա­խաք­րիս­տո­նէա­կան մշա­կոյ­թի կա­րե­ւոր բաղ­կա­ցու­ցիչ­նե­րից են: ­Սա­լե­րը եր­կու հո­րի­զո­նա­կան ա­կօս­նե­րի մի­ջո­ցով բա­ժան­ւում են ե­րեք մա­սի՝ ընդգ­ծե­լով մարմ­նի ե­րեք մա­սե­րը՝ գլու­խը, ի­րա­նը եւ ներք­նա­մա­սը: ­Կո­թող­նե­րը քան­դա­կո­ւած են ինչ­պէս դի­մա­ցից, այն­պէս եւ հա­կա­ռակ կող­մից: Այս, ինչ­պէս նաեւ պատ­կե­րագ­րա­կան այլ ման­րա­մաս­ներ, ինչ­պէս օ­րի­նակ ձեռ­քե­րի դիր­քը (բո­լոր կո­թող­նե­րի վրայ ձեռ­քե­րը ծա­լո­ւած են կրծքին), ո­րոշ կո­թող­նե­րի վրայ դա­շոյ­նի առ­կա­յու­թիւ­նը, խօ­սում են կո­թող­նե­րի ծի­սական-պաշ­տա­մուն­քա­յին դե­րի մա­սին: Այս կո­թող­նե­րը կանգ­նե­ցո­ւել են անձնակազմի ոե­ւէ ան­դա­մի մա­հո­ւան դէպ­քում: ­Հա­ւա­նա­բար, խօս­քը գնում է մար­դու մա­սին, ով հասարակա­կան բարձր խա­ւի է պատ­կա­նել:

­Նոր գտա­ծո­նե­րը ար­դեօ՞ք նոր խօսք են բե­րում Ար­ցա­խի տա­րած­քում այդ կար­գի կո­թող­նե­րի ու­սում­նա­սիր­ման հա­մար:

­Նո­րա­յայտ կո­թող­նե­րը մեծ հե­տաքրք­րու­թիւն են ներ­կա­յաց­նում նախ եւ ա­ռաջ մաս­նա­գի­տա­կան տե­սան­կիւ­նից:
Այս նիւ­թը թոյլ է տա­լիս հաս­տա­տելու կամ մեր­ժելու նախ­կի­նում ա­րո­ւած ո­րոշ են­թադ­րու­թիւն­ներ: Ն­րանց հե­տա­գայ ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը ան­կաս­կած կ­’օգ­նի էլ ա­ւե­լի ման­րա­մաս­նել ո­րոշ հար­ցեր: ­Սա­կայն նախ­նա­կան դի­տարկ­ման ար­դիւն­քում ար­դէն նկա­տե­լի է, որ նո­րա­յայտ կո­թող­ներն ա­ռանձ­նա­նում են ի­րենց խո­շոր չա­փե­րով, շատ ա­ւե­լի լաւ են պահ­պա­նո­ւել եւ ո­րոշ պատ­կե­րագ­րա­կան մանրամասներ ա­ւե­լի լաւ են ե­րե­ւում, քան Ար­ցա­խից յայտ­նի միւս կո­թող­նե­րի դէպ­քում: ­Հե­տաքրք­րա­կան է նաեւ այս­քան կո­թող­նե­րի կու­տա­կու­մը մէկ վայ­րում: Այս դէպ­քում գու­ցէ կա­րե­լի է խօ­սել նաեւ այն մա­սին, որ կո­թող­նե­րը գտնւում են ի­րենց կանգ­նեց­ման նախ­նա­կան վայ­րում: Այս հար­ցին կա­րե­լի է պա­տաս­խա­նել միայն հե­տա­խու­զա­կան պե­ղում­նե­րից յե­տոյ:

­Նո­րա­յայտ կո­թող­նե­րի տե­ղա­վայ­րը կա­րող է՞ ինչ որ յա­տուկ նշա­նա­կու­թիւն ու­նե­նալ եւ ար­դեօ՞ք ինչ որ բան է յու­շում հե­տա­գայ ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի հա­մար:

Ի­հար­կէ, չա­փա­զանց կա­րե­ւոր եւ ա­նակն­կալ էր այս կո­թող­նե­րի յայտ­նա­բե­րու­մը: ­Սա­կայն նրանց յայտ­նա­բեր­ման գօ­տին ինչ որ ա­ռու­մով ա­նակնկալ չէր:
­Բանն այն է, որ այս շար­քի բո­լոր կո­թող­նե­րը յայտ­նա­բե­րո­ւել են ­Խա­չե­նա­գե­տի ներք­նա­հով­տից կամ նրա շրջա­կայ­քից: Այս գօ­տին, որ­տե­ղով եւ հո­սում էր Ար­ցա­խի խո­շոր գե­տե­րից մէ­կը, պէտք է, որ գրա­ւիչ լի­նէր նրանց հա­մար, ով­քեր կանգ­նած են այս մշա­կոյ­թի ա­կունք­նե­րում: Իսկ ­Նոր ­Կար­մի­րա­ւա­նից յայտ­նա­բե­րո­ւած կո­թող­նե­րը գա­լիս են հաս­տա­տե­լու այն կար­ծի­քը, որ այս կո­թող­նե­րը կանգ­նե­ցո­ւել են յատ­կա­պէս Ար­ցա­խի մար­գա­գետ­նեայ-տա­փաս­տա­նա­յին գօ­տում՝ ներ­կա­յիս ­Մար­տա­կեր­տի շրջա­նում եւ շրջա­կայ­քում:
Այս կո­թող­նե­րի հե­տա­զօ­տու­թիւ­նը կա­րե­ւոր է նաեւ քա­ղա­քա­կան ա­ռու­մով:
Ատր­պէյ­ճան­ցի ո­րոշ հե­տա­զօ­տող­ներ սկսած ան­ցած դա­րի 60ա­կան թո­ւա­կան­նե­րից փոր­ձել են դրանց վե­րագ­րել ա­ղո­ւա­նա­կան ծա­գում, իսկ դրանց տա­րա­ծո­ւա­ծու­թիւ­նը Ար­ցա­խում դի­տել որ­պէս ա­ղո­ւա­նա­կան էթ­նոմ­շա­կու­թա­յին սուբստ­րա­տի առ­կա­յու­թիւն:
Այս ու­շագ­րաւ մշա­կու­թա­յին ե­րե­ւոյ­թի չէ­զոք նկա­րագ­րու­թիւնն ու պար­զա­բա­նու­մը, նրանց գոր­ծա­ռոյ­թի, ժա­մա­նա­կագ­րու­թեան եւ պատ­կե­րագ­րու­թեան յստա­կե­ցու­մը հնա­րա­ւոր են դարձ­նում խօ­սել ըն­դար­ձակ մշա­կու­թա­յին մի ե­րե­ւոյ­թի մա­սին, որ տա­րա­ծո­ւած էր ողջ Ա­ռա­ջա­ւոր Ա­սիա­յում եւ մ.թ.ա. ա­ռա­ջին հա­զա­րա­մեա­կի սկզբնե­րի ժո­ղո­վուրդ­նե­րի եւ մշա­կոյթ­նե­րի հզօր տե­ղա­շար­ժի ա­մե­նաէա­կան վկա­յու­թիւն­ներն են:
­Հե­տե­ւա­բար այդ յու­շար­ձան­նե­րի հե­տա­զօ­տու­թիւ­նը, նրանց յստակ ժա­մա­նա­կագ­րու­թեան եւ էթ­նոմ­շա­կու­թա­յին պատ­կա­նե­լու­թեան խնդիր­նե­րի քննու­թիւ­նը ներ­կա­յաց­նում է ոչ միայն գի­տա­կան հե­տաքրք­րու­թիւն, այ­լեւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն է տա­լիս մեր­ժել ատր­պէյ­ճա­նա­կան զեղ­ծա­րա­րու­թիւն­նե­րը: ­Կո­թող­նե­րը թէեւ ա­ռան­ձին օ­րի­նակ­նե­րով յայտ­նի են դար­ձել դեռ ան­ցած դա­րի 60ա­կան թո­ւա­կան­նե­րին, սա­կայն նրանց պատ­կե­րագ­րա­կան, ի­մաս­տա­բա­նա­կան քննու­թիւ­նը, ժա­մա­նա­կագրու­թիւ­նը եւ հնա­րա­ւոր էթ­նո­պատ­կան խնդիր­նե­րը մնում էին չման­րա­մաս­նո­ւած, յա­ճախ էլ՝ ուղ­ղա­կի չլուծուած։

artsakhtimes.am