22 Նոյեմբերին կ՚ոգեկոչենք յիշատակը հայ գրականութեան մեծատաղանդ երգիծագիրներէն Լեռ Կամսարի, որուն կեանքն ու գործը խօսուն, այլեւ դառն վկայութիւն մը եղան Հայաստանի ու հայ ժողովուրդին պարտադրուած խորհրդային-ամբողջատիրական լուծի աղէտալի հետեւանքներուն եւ
ողբերգական տարողութեան մասին։
22 Նոյեմբեր 1965ին, Երեւանի մէջ առ յաւէտ աչքերը փակեց հայկական երգիծագրութեան հայրենի վերջին վարպետը, որ ազգային-հասարակական թէքաղաքական-գաղափարական արատներու իր սուր քննադատութեան եւ տաղանդաւոր մերկացման համար հալածուեցաւ խորհրդային իշխանութեանց կողմէ՝ քսան տարի ցմրուր ճաշակելով բանտարկութեան եւ աքսորի ողբերգութիւնները։
Արդէն կազմաւորուած ու լայն ժողովրդականութեան արժանացած երգիծագիր էր Լեռ Կամսար 1920ականներու սկզբնաւորութեան, երբ Հայաստանի Հանրապետութեան պարտադրուեցաւ խորհրդային ամբողջատիրութեան լուծը։ Հակառակ որ իր աշխարհայեացքով ու գաղափարական հակումներով ընչազուրկին պաշտպանութեան եւ ընկերային ցաւերու քննադատութեան նուիրուած հեղինակ էր Լեռ Կամսար, ո՛չ խորհրդային կարգերը մարսեցին անոր գրականութեան ու երգիծանքին ազգային ջիղը, ոչ ալ Լեռ Կամսար ինք կրցաւ հաշտուիլ Հայաստանի ու հայ ժողովուրդի կեանքն ու ազգային-ազատագրումի երթը այդպէս՝ անփոյթ եւ անխիղճ հարուածելու եկած խորհրդային մոլեգնութեան հետ։
Խորհրդային վարչակարգին նկատմամբ տարբեր չէր կրնար ըլլալ կողմնորոշումը Լեռ Կամսարի՝ աւազանի անունով Արամ Թովմասեանի, որ 1888ին ծնած էր Վան, ուսանած ու ազգային-գաղափարական իր կազմաւորումը ստացած էր Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարանի ատենի յեղափոխաշունչ մթնոլորտին մէջ եւ աշխոյժ մասնակցութիւն ունեցած էր Վանի ինքնապաշտպանութեան հերոսամարտին, Մեծ Եղեռնի ժամանակաշրջանին։
1915ին ընտանեօք Երեւան հաստատուած հայ երգիծագիրը ականատես դարձաւ Արեւմտահայաստանի նկատմամբ ռուսական՝ հաւասարապէս ցարական թէ խորհրդային քաղաքականութեան կործանարար հետեւանքներուն։ Տեսաւ մինչեւ Վան ու Մուշ յաղթական մուտքը, ռուսական զօրքին հետ, հայ կամաւորական գունդերուն, որոնց սակայն պարտադրուեցաւ նահանջել՝ արեւմտահայ գաղթականութեան հետ... երբ Լենինի ղեկավարած պոլշեւիկեան յեղաշրջումը «Տուն Դարձ»ի հրահանգ տուաւ ռազմաճակատի ռուսական զօրքին։
Լեռ Կամսար ապրեցաւ նաեւ Հայաստանի անկախութեան կերտման եւ Հայաստանի Հանրապետութեան խորտակման դարակազմիկ վերիվայրումները՝ շարունակաբար դէմ յանդիման գալով ռուսական քաղաքականութեան հայավնաս խոտորումներուն՝ ոչ միայն Լենին-Քեմալ հակահայ սադրանքներուն, այլեւ՝ յանուն աշխատաւորական յեղափոխութեան հայանուն պոլշեւիկներու նորանկախ Հայաստանին հասցուցած ծանր վնասներուն։
1921ի Փետրուարեան համաժողովրդային ապստամբութեան կողմնակիցը եղաւ Լեռ Կամսար, որ իր կարգին անցաւ Թաւրիզ՝ Պարսկաստան, երբ կարմիր բանակի սուիններուն տակ ճզմուեցաւ հայոց ապստամբութիւնը։ Եւ որովհետեւ հայրենի հողէն հեռու կեանք չէր պատկերացներ, Լեռ Կամսար երկար չմնաց Թաւրիզի մէջ եւ առաջին առիթին իսկ վերադարձաւ Երեւան։
Խորհրդահայ գրականութեան սկզբնական եւ առաջին թռիչքներուն հետ քայլ պահող երգիծագիրը դարձաւ Լեռ Կամսար, որ երգիծական ստեղծագործութիւններով իր կարեւոր նպաստը բերաւ Չարենցի, Բակունցի, Նորենցի, Մահարիի եւ երիտասարդ միւս տաղանդներու ինքնահաստատման երթը ազգային ներշնչումով հունաւորելու գրական շարժումներուն։ Այդ բոլորը թշնամանքով ընկալուեցան խորհրդային «գաղափարախօսներուն» կողմէ, որոնք 1937ին ձեռնարկեցին հայ մտաւորականութիւնը գլխատելու՝ մշակութասպանութեան ահաւոր ոճիրին։
Լեռ Կամսար իր կարգին աքսորուեցաւ Ռուսաստանի խորերը եւ շուրջ քսանամեայ տաժանակիր կեանքէ ետք միայն, Խրուշչովեան ձիւնհալէն օգտուելով, կրցաւ հայրենիք վերադառնալ, բայց այլեւս ամբողջապէս քէնցած «խորհրդահայ» իրականութեան հետ։ Թէեւ Հայ Գրողներու Միութիւնը իրեն բնակարան յատկացուց, բայց Լեռ Կամսար իր ընտանիքին ձգեց այդ բնակարանը, իսկ ինք քաշուեցաւ նախքան աքսորը իր ապրած խրճիթը, ուր եւ աշխարհէն կտրուած անցուց իր կեանքին վերջին տարիները։
Հայկական երգիծանքի հանճարեղ վարպետին՝ Յակոբ Պարոնեանի եւ մեծանուն տաղանդաւորին՝ Երուանդ Օտեանի կողքին, Լեռ Կամսար գրաւեց իր ուրոյն տեղը հայ գրականութեան անմահներու համաստեղութեան մէջ։ Լեռ Կամսար (լեռ կամ սար) գրչանունով անոր երգիծական առաջին գործերը լոյս տեսան Վանի «Աշխատանք» թերթին մէջ 1910ին, երբ իբրեւ ուսուցիչ կը պաշտօնավարէր։ 1915ին Երեւան հաստատուելէ ետք եւս, ուսուցչական իր ասպարէզի կողքին, Լեռ Կամսար շարունակեց երգիծական քրոնիկներ գրել ու կանոնաւորաբար աշխատակցիլ Թիֆլիսի «Հորիզոն»ին, Բագուի «Արեւ»ին եւ Երեւանի «Աշխատանք»ին։
Յատկապէս Հայաստանի նորանկախ Հանրապետութեան կարճատեւ կեանքի ընթացքին, Լեռ Կամսարի գրեթէ ամէնօրեայ քրոնիկները լայն ժողովրդականութեան արժանացան։ Մեծ պաստառի վրայ նկարող հեղինակ մը չեղաւ, այլ՝ սրատես եւ ծիծաղաշարժ գրչախաղերով ընթերցողին ուշադրութիւնը գրաւող երգիծաբանը դարձաւ, որ քանի մը տողերու մէջ կամ կարճ մանրապատումներով՝ կրցաւ թէ՛ ազգային-քաղաքական մեծ խնդիրներ, թէ՛ ընկերային-հանրային ցաւոտ վէրքեր երգիծական լուսարձակի տակ բերել։
Լեռ Կամսարի առաջին հատորը լոյս տեսաւ 1924ին՝ «Անվաւեր մեռելներ» անունով։ Յաջորդաբար լոյս ընծայեց «Ազգային Այբբենարան» եւ «Վրիպած արցունքներ» գործերը, 1926ին եւ 1934ին։ Այնուհետեւ, աքսորի աւարտէն ու Երեւան վերադարձէն ետք,1959ին, լոյս տեսաւ «Գրաբար մարդիկ» հատորը, իսկ 1965ին, մահուան առիթով եւ Գ. Մահարիի խմբագրութեամբ, հրատարակուեցաւ Լեռ Կամսարի «Մարդը տանու շորերով» ժողովածուն։
Թէեւ իր կեանքի վերջին տարիներուն լրիւ քաշուած էր գրական հրապարակէն, բայց Լեռ Կամսար վար դրած չէր գրիչը եւ փաստօրէն, խորհրդային կարգերու փլուզման նախօրէին ու այնուհետեւ, հայ գրական մամուլի էջերուն լոյս տեսան անոր անտիպ գործերը, որոնք առաւել սրութեամբ քննադատութեան կ’ենթարկեն խորհրդային ժամանակներու բարքերն ու հայ ազգային-քաղաքական միտքը յուզող խնդիրները։
Յատկանշականօրէն, Լեռ Կամսար մինչեւ մահ հաւատարիմ մնաց արեւմտահայերէնով գրելու իր արեան կանչին, նոյնիսկ երբ բացառապէս խորհրդային իրականութենէն վերցուած բարքերու կը վերաբերէին երգիծական իր քննադատութիւնները։
Հայաստանեան մամուլը պարբերաբար լոյս կ’ընծայէ Լեռ Կամսարէն անտիպ կամ ոչ-հանրածանօթ անմահ էջեր, որոնցմէ քանի մը նմոյշ ահաւասիկ՝ «Ազգ» օրաթերթի 19 Օգոստոս 2006ի համարէն.
Երկար նամակ Լեռ Կամսարից
(պարապ ժամանակ կարդալու համար)
Ես շատ վաղուց է ուզում եմ Աստծուն մի դիմում գրել, բայց յարմար տիտղոս չգտնելու համար յետաձգում եմ անվերջ:
Չգիտեմ ինչպէս դիմեմ: Ապրում եմ մի սոցիալիստական երկրում, ուր «պարոն» չի թոյլատրուած, իսկ «ընկեր» չեմ ուզում ասել:
Ես իսկի Ստալինին էլ «ընկեր» չեմ ասել: Բանտում եղած ժամանակ բոլորը Ստալինին դիմում տուին՝ ազատուեցին, ես որպէսզի «ընկեր» չանուանեմ նրան, դիմում չտուի ու 20 տարի տառապեցի:
Ինչո՞ւ: Որովհետեւ Ստալինի նման համաշխարհային ոճրագործի «ընկեր» ասել նշանակում է նրա կատարած ոճիրների կէսը վերցնել իմ վրայ:
Այդ բանը անել չէի կարող՝ ես անմեղ բանտարկեալ էի:
Ընթերցողներին սիրով ներկայացնում եմ եւս մէկ անպատասխան դիմում.-
Հայաստանի կոմունիստական պարտիայի կենտկոմի Ա. քարտուղար ընկեր Զարոբեանին
Առաջին ծանօթութիւն
Յարգելի ընկե՛ր Զարոբեան, որպէս նորընտիր քարտուղար, ձեր մասին լաւ են խօսում՝ թուելով ձեր բարեմասնութիւնները:
Ու ես էլ որովհետեւ մի լաւ մարդու էի ման գալիս, որ հետը մի քիչ խօսեմ՝ շտապում եմ գրել ձեզ, քանի չէք «վատացել»...
Ըստ ընկալեալ սովորութեան, առանց բացառութեան, նոր ընտրուելիս քարտուղարները միշտ «լաւ» են լինում՝ յետոյ «վատանում»:
- Ինչո՞ւ:
- Որովհետեւ նրան այնքան շատ պահանջներ են ներկայացնում, որոնց ի վիճակի չլինելով բաւարարելու, առաջ է գալիս մասսայական դժգոհութիւն եւ մէկ էլ տեսաք հեռախօսը վերցնելով ձեր ընտրողները ձայնեցին.
- Ատբոյ տուէք, դուք մեր ուզած մարդը չէք...
Ես, օրինակ, բնաւ չէի ցանկանայ ձեր տեղը լինել:
Դաշնակցութեան ժամանակ ինձ կամեցան մտցնել պառլամենտ, որպէս չէզոք պատգամաւորների լիդեր, ես մերժեցի՝ գրականութիւնը վեր դասելով պառլամենտից:
... Ի՞նչ գործս է, ինչո՞ւ բարձրանամ՝ ինչո՞ւ իջնեմ:
Ընկե՛ր Զարոբեան, թէեւ վարչական տեսակէտից դուք բարձր էք ինձանից, բայց ես կամենում եմ ձեզ հետ խօսել ինչպէս մարդը՝ մարդու հետ:
Չեկայում իմ քննիչը ինձ հետ խօսում էր շատ մեղմ, քաղաքավարի ու շատ սիրալիր, բայց միեւնոյն ժամանակ չէր մոռանում մէկ-մէկ աչք ածել իր կողքից կապած ատրճանակի վրայ...
Խնդրում եմ ձեզ, մեր յարաբերութեան մէջ այդ չպատահի:
Մենք բոլորս հաւասար մարդիկ ենք, միեւնոյն ճիչով ծնւում ենք մեր մայրերից, միեւնոյն հառաչանքով գերեզման մտնում: Արժէ՞ արդեօք, որ մեր կարճ կեանքում մարդիկ իրարից անսահման հեռաւորութիւն ունենան:
Ո՛չ:
Նարեկացի
Մենք այսօր Նարեկացի չէինք ունենայ, եթէ Աստուած լսելով նրա պաղատանքները՝ սրբէր նրա մեղքերը եւ անմիջապէս նրա հոգին առնելով՝ արքայութիւն տանէր:
Մենք հիմա Նարեկացի ունենք նրա համար, որ Աստուած չուզեց լսել նրա աղաչանքները, որի հետեւանքով իր ամբողջ կեանքում աղաչեց, պաղատեց Աստծուն եւ այդ աղաչանքները հատորներ կազմելով մեզ հասան, որ այսօր մենք հպարտանանք նրանցով:
Եթե Թովմասեանը (Խ. Հայաստանի Կոմկուսի Ա. քարտուղարներէն մէկը - Ն.) մի քիչ էլ յարատեւէր իր պոստում (պաշտօն)՝ ես հիմա երկրորդ Նարեկացին էի դարձել:
Թովմասեանն էլ Աստծու նման իմ բազմաթիւ դիմումներից ոչ մէկին չպատասխանեց:
Միայն, հետեւելով Աստծուն, Մովսէսի նման ինձ մի անգամ «Սինա լեռը» կանչեց իր «կրունկը» ցոյց տալու համար...
Եւ սա աշխարհաբար լեզուով կոչւում է «դեմոկրատիզմ»:
Ն.