Նոյեմբեր 21ի այս օրը կ՚ոգեկոչենք մահուան իններորդ տարելիցը հայ գրականութեան մեծատաղանդ արձակագիրներէն եւ մեր ժամանակներու արժանաւոր մտածողներէն Աղասի Այվազեանի։
Իր գեղարուեստական տաղանդով եւ ստեղծագործական վաստակով՝ Աղասի Այվազեան կը հանդիսանայ հայկական արձակի եւ բեմագրութեան մեծարժէք վարպետ մը, որ վերջին յիսնամեակին նոր հորիզոններ բացաւ հայաստանեան գրականութեան առջեւ։
Ինքնուրոյն եւ ջղուտ ոճի տէր, այլեւ խորախորհուրդ պատգամ ունեցող հեղինակութիւն է Աղասի Այվազեան, որ սեփական դրոշմը դրաւ հայրենական արձակին ու թատրերգութեան, հրապարակախօսութեան եււ բեմագրութեան, բեմադրական արուեստին ու գեղանկարչութեան վրայ։ Ապրեցաւ մինչեւ մեր օրերը եւ անխոնջ ստեղծագործեց։ Եւ երբ 21 Նոյեմբեր 2007ին առյաւէտ փակեց բոցավառ իր աչքերը, հայ ժողովուրդը անվարան իր անմահներու համաստեղութեան արժանացուց տաղանդաշատ իր մտաւորականին։
Խորքին մէջ իր կենդանութեան արդէն Աղասի Այվազեան նուաճած էր հայ գրականութեան մեծերու փաղանգին արժանաւորապէս մաս կազմելու իրաւունքը։ Խորհրդային Հայաստանի պետական մրցանակակիր եղած էր 1975ին, իսկ արուեստի վաստակաւոր գործիչի տիտղոսին տիրացած էր 1982ին։ Այն բախտաւոր տաղանդներէն եղաւ, որ իր մէկ հատիկ գործով՝ 1960ականներուն լոյս տեսած, բեմագրուած ու շարժանկարի վերածուած «Եռանկիւնին» վիպակով, հմայեց ու գրաւեց ոչ միայն հայ հասարակութիւնը, այլեւ՝ օտարները, արժանանալով մէկէ աւելի մրցանակներու։
Աղասի Այվազեան ծնած է 7 Սեպտեմբեր 1925ին, Խորհրդային Վրաստանի Աբասթուման աւանին մէջ, հայոց պատմական Կարին քաղաքէն գաղթած հայ ընտանիքի յարկին տակ։
Գեղարուեստական հիմնաւոր պատրաստութեան եւ մասնագիտական հմտութեան տիրացաւ. աւարտեց Թիֆլիսի գեղարուեստական ակադեմիան (1942ին), Թիֆլիսի պետական համալսարանի բանասիրական բաժինը, Երեւանի գեղարուեստաթատերական եւ բնագիտական կուլտուրայի հիմնարկները (1945-48)։
Երիտասարդ տարիքէն ստեղծագործական ասպարէզ նետուելով՝ աշխատեցաւ իբրեւ նկարիչ-մուլտիպլիկատոր, գծագրող, կոնստրուկտոր (վերականգնող) եւ լրագրող։ 1963ին ընդունուեցաւ Հայաստանի Գրողներու Միութեան անդամ, 1965էն 1973 եղաւ Հ.Գ.Միութեան պաշտօնաթերթ «Գրական Թերթ»ի արձակի բաժնի վարիչը. 1973-81 ստանձնեց «Էկրան» ամսագրի գլխաւոր խմբագրի պատասխանատուութիւնը։ Տասնամեակներ, իբրեւ բեմադրիչ, աշխատեցաւ «Հայֆիլմ» Կինոստուդիայի մէջ, ուր 1967ին, հեղինակի մշակած բեմագրութեամբ, նկարահանուեցաւ «Եռանկիւնին» շարժանկարը, որ երկրորդ մրցանակը շահեցաւ 1968ի լենինկրատեան համամիութենական փառատօնին։
1990ականներու սկզբնաւորութեան, Արցախեան Շարժման բուռն մակընթացութեան շրջանին, Աղասի Այվազեան խմբագրեց «Հայութիւն» շաբաթաթերթը:
Դժուարութիւններով լեցուն կեանք մը վիճակուեցաւ հայ մեծ արձակագրին։ Դառնութեան եւ տառապանքի ծնունդ եղան անոր ստեղծագործական վաստակն ու գեղարուեստական նուաճումները, որոնք ձեռք բերուեցան քրտնաջան աշխատանքով, անձնական հալածանքներ դիմագրաւելու ծանր պայքարով, բայց միաժամանակ հայ ժողովուրդին ու ազգային մեր արժէքներուն նկատմամբ անհուն սէրով ու պաշտամունքով։
Խոհուն եւ ինքնատիպ աշխարհայեացքի տէր հեղինակը եղաւ Աղասի Այվազեան։ Իր իսկ խոստովանութեամբ՝ «Ինձ համար կայ երկու ազգային գրող՝ Վիլեամ Սարոյեան եւ Եղիշէ Չարենց. իսկ Ալեքսանդր Թամանեանը չափանիշ է. հայ մարդու կատարեալ չափանիշ: Ես ուրախ ու հպարտ եմ, որ հայ եմ»:
Անդրադառնալով իր անցած կեանքի դժուար ուղիին՝ առիթով մը հեղինակը նշած էր.- «Ցաւօք, իմ կեանքում խանգարող մարդիկ շատ են եղել: Իմ հոգում կուտակուած սպիները շատ խորն են: Ես փորձում եմ սպեղանի դնել ցաւը մեղմացնելու համար, բայց անցեալը չի մոռացւում: Եղել են օրեր, երբ քաղցած եմ գիշերել, բայց դա ինձ ուժ է տուել: Բարեբախտաբար, եղել են մարդիկ, որոնք օգնութեան ձեռք են մեկնել: Իւրաքանչիւրիս մէջ էլ ապրում է նախանձը, բայց այն կարելի է փոքրացնել: Միայն միմեանց օգնելով կարելի է հասնել յաղթանակի»:
Ճակատագիրը այդպէ՛ս՝ դժուար ուղի մը վերապահեց Աղասի Այվազեանին մանկութեան իսկ օրերէն։ Ինչպէս ինք կը խոստովանի՝ «Հայրս էրզրումցի դարբին էր: Մանկութիւնս ու պատանեկութիւնս անցել են Ախալցխայում: Շատ դժուար օրեր եմ ունեցել: Հայրս ամբողջ օրն աշխատում էր մի կտոր հաց վաստակելու համար»: Եւ մանկութեան այդ խոր յիշողութեանց արգասիքը եղաւ «Եռանկիւնին», որ վաւերական բարձունքի առաջնորդեց հայ արձակը՝ աւանդականին ու արդիականին բարձրարժէք համադրումը նուաճելով։
Կեանքի եւ ստեղծագործական ճանապարհի իր ուրոյն փիլիսոփայութիւնը ունեցաւ Աղասի Այվազեան։ Ապրեցաւ ու գործեց իրա՛ւ երջանկութեան հասնելու անսանձ մղումով եւ այն հաւատքով, որ «անհրաժեշտ է երկար ապրել՝ երջանկութեան իմաստը հասկանալու համար: Ես երջանկութիւն եմ փնտռում գրականութեան, նկարչութեան ու թատրոնի մէջ: Արժանացել եմ բազմաթիւ մրցանակների, պատուոգրերի, Հ.Ս.Ս.Հ. պետական մրցանակի առաջին դափնեկիրն եմ, սակայն դրանք ինձ երբեւէ երջանկութիւն չեն բերել: Երբեւէ չեմ ձգտել պաշտօնի եւ գիտեմ, որ այն ինձ չի երջանկացնի: Ինձ համար լիակատար երջանկութիւնն աշխատանքիս պահն է: Ես ամբողջովին ընկղմւում ու նուիրւում եմ իմ գործին: Շատ ուժեղ է իմ ստեղծագործական գրգիռը: Եթէ մի օր այն հանգչի, ես կը դժբախտանամ»:
Հայ մեծ արձակագիրի մահուան իններորդ տարելիցին նուիրուած վկայութեան այս էջով՝ անպայման պէտք է յիշել ու յիշեցնել Աղասի Այվազեանի պատգամ-կտակը.-
«Ժամանակակից սերունդն աւելի լայն հնարաւորութիւններ ունի ստեղծագործելու, իրեն արտայայտելու համար: Արուեստի սկիզբն ազատութիւնն է: Նախկինում արուեստը պատուած էր սեւով, այսօր այդ մթութեան մէջ մի փոքրիկ կրակ է առկայծում: Ես լաւատես եմ ու համոզուած եմ, որ սերունդների ջանքեր ու շնորհիւ այդ փոքրիկ կրակը կը մեծանայ, կը լուսաւորի ու կը ջերմացնի: Համոզուած եմ, որ կ’ունենանք նոր տաղանդներ՝ Թամանեաններ, Չարենցներ, Սարոյեաններ, եւ դա կը լինի մեր մեծ բարոյական յաղթանակը»:
Ոգեկոչման այս առիթով կ՚արժէ նաեւ ընթերցողի ուշադրութեան յանձնել, Աղասի Այվազեանի վերջին խորհրդածութիւններէն, հայու ազգային ապագային հանդէպ անխախտ հաւատք ներշնչող մեծ գրողին վկայութիւնը.
«Ինձ թւում է՝ հայի բնաւորութեան շնորհիւ է, որ մենք էսօր կանք, անկումներից վեր ենք թռչում: Ուրիշ ազգեր Եղեռնից յետոյ կարող է գոյութիւն չունենային, իսկ մենք ծաղկում ենք, քաղաք ենք շինում: Այսինքն դիմակայելու ունակութիւնը հայի մէջ ուժեղ է: Դա բջիջն է հայկական ցեղի, հասկանո՞ւմ էք: Իւրաքանչիւրիս մէջ կան ժողովրդի ծրագիրն ու գեները: Մեզնից իւրաքանչիւրը հաւաքական կերպար է:
Հիմա Հայաստանում ունենք լաւ սերունդ, երկար ապրելով՝ ես հետեւել եմ, թէ ինչպէ՛ս են գալիս նորերը: Էդ զարգացումը շատ նկատելի է, երկրի հետ մարդիկ փոխւում են, կամ իրենք են փոխւում ու երկիրն իրենց հետ փոխում: Ես շատ գոհ եմ մեր երիտասարդութիւնից: Հայերին մորթել են, միշտ ասել եմ, հայերի սերուցքը հանել են, մտաւորականութիւնը, ուղեղը ոչնչացրել: 30ականներին էլ Հայաստանում գրողներին ոչնչացրին, ստիպեցին չմտածել: Բոլորը բոլշեւիկներ էին, լոյալ էին որպէս հայ: Հիմա ազգն ամբողջանում է: Էս նոր սերնդի մէջ կը լինի Նժդեհ, Խաչատրեան, Կոմիտաս… էս հանճարները նորից կը ծնուեն»:
Ն.