­Նո­յեմ­բեր 21ի այս օ­րը կ­՚ո­գե­կո­չենք մա­հո­ւան ին­նե­րորդ տա­րե­լի­ցը հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծա­տա­ղանդ ար­ձա­կա­գիր­նե­րէն եւ մեր ժա­մա­նակ­նե­րու ար­ժա­նա­ւոր մտա­ծող­նե­րէն Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նի։

Իր գե­ղա­րո­ւես­տա­կան տա­ղան­դով եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան վաս­տա­կով՝ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան կը հան­դի­սա­նայ հայ­կա­կան ար­ձա­կի եւ բե­մագ­րու­թեան մե­ծար­ժէք վար­պետ մը, որ վեր­ջին յիս­նա­մեա­կին նոր հո­րի­զոն­ներ բա­ցաւ հա­յաս­տա­նեան գրա­կա­նու­թեան առ­ջեւ։

Ինք­նու­րոյն եւ ջղուտ ո­ճի տէր, այ­լեւ խո­րա­խոր­հուրդ պատ­գամ ու­նե­ցող հե­ղի­նա­կու­թիւն է Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան, որ սե­փա­կան դրոշ­մը դրաւ հայ­րե­նա­կան ար­ձա­կին ու թատ­րեր­գու­թեան, հրա­պա­րա­կա­խօ­սու­թեան եււ բե­մագ­րու­թեան, բե­մադ­րա­կան ա­րո­ւես­տին ու գե­ղան­կար­չու­թեան վրայ։ Ապ­րե­ցաւ մին­չեւ մեր օ­րե­րը եւ ան­խոնջ ստեղ­ծա­գոր­ծեց։ Եւ երբ 21 ­Նո­յեմ­բեր 2007ին առ­յա­ւէտ փա­կեց բո­ցա­վառ իր աչ­քե­րը, հայ ժո­ղո­վուր­դը ան­վա­րան իր ան­մահ­նե­րու հա­մաս­տե­ղու­թեան ար­ժա­նա­ցուց տա­ղան­դա­շատ իր մտա­ւո­րա­կա­նին։

­Խոր­քին մէջ իր կեն­դա­նու­թեան ար­դէն Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան նո­ւա­ճած էր հայ գրա­կա­նու­թեան մե­ծե­րու փա­ղան­գին ար­ժա­նա­ւո­րա­պէս մաս կազ­մե­լու ի­րա­ւուն­քը։ ­Խորհր­դա­յին ­Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան մրցա­նա­կա­կիր ե­ղած էր 1975ին, իսկ ա­րո­ւես­տի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծի­չի տիտ­ղո­սին տի­րա­ցած էր 1982ին։ Այն բախ­տա­ւոր տա­ղանդ­նե­րէն ե­ղաւ, որ իր մէկ հա­տիկ գոր­ծով՝ 1960ա­կան­նե­րուն լոյս տե­սած, բե­մագ­րո­ւած ու շար­ժան­կա­րի վե­րա­ծո­ւած «Ե­ռան­կիւ­նին» վի­պա­կով, հմա­յեց ու գրա­ւեց ոչ միայն հայ հա­սա­րա­կու­թիւ­նը, այ­լեւ՝ օ­տար­նե­րը, ար­ժա­նա­նա­լով մէ­կէ ա­ւե­լի մրցա­նակ­նե­րու։

Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան ծնած է 7 ­Սեպ­տեմ­բեր 1925ին, ­Խորհր­դա­յին Վ­րաս­տա­նի Ա­բաս­թու­ման ա­ւա­նին մէջ, հա­յոց պատ­մա­կան ­Կա­րին քա­ղա­քէն գաղ­թած հայ ըն­տա­նի­քի յար­կին տակ։
­Գե­ղա­րո­ւես­տա­կան հիմ­նա­ւոր պատ­րաս­տու­թեան եւ մաս­նա­գի­տա­կան հմտու­թեան տի­րա­ցաւ. ա­ւար­տեց ­Թիֆ­լի­սի գե­ղա­րո­ւես­տա­կան ա­կա­դե­միան (1942ին), ­Թիֆ­լի­սի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի բա­նա­սի­րա­կան բա­ժի­նը, Ե­րե­ւա­նի գե­ղա­րո­ւես­տա­թա­տե­րա­կան եւ բնա­գի­տա­կան կուլ­տու­րա­յի հիմ­նարկ­նե­րը (1945-48)։

Ե­րի­տա­սարդ տա­րի­քէն ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան աս­պա­րէզ նե­տո­ւե­լով՝ աշ­խա­տե­ցաւ իբ­րեւ նկա­րիչ-մուլ­տիպ­լի­կա­տոր, գծագ­րող, կոնստ­րուկ­տոր (վե­րա­կանգ­նող) եւ լրագ­րող։ 1963ին ըն­դու­նո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի Գ­րող­նե­րու ­Միու­թեան ան­դամ, 1965էն 1973 ե­ղաւ Հ.Գ.­Միու­թեան պաշ­տօ­նա­թերթ «Գ­րա­կան ­Թերթ»ի ար­ձա­կի բաժ­նի վա­րի­չը. 1973-81 ստանձ­նեց «Էկ­րան» ամ­սագ­րի գլխա­ւոր խմբագ­րի պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւ­նը։ ­Տաս­նա­մեակ­ներ, իբ­րեւ բե­մադ­րիչ, աշ­խա­տե­ցաւ «­Հայ­ֆիլմ» ­Կի­նոս­տու­դիա­յի մէջ, ուր 1967ին, հե­ղի­նա­կի մշա­կած բե­մագ­րու­թեամբ, նկա­րա­հա­նո­ւե­ցաւ «Ե­ռան­կիւ­նին» շար­ժան­կա­րը, որ երկ­րորդ մրցա­նա­կը շա­հե­ցաւ 1968ի լե­նինկ­րա­տեան հա­մա­միու­թե­նա­կան փա­ռա­տօ­նին։
1990ա­կան­նե­րու սկզբնա­ւո­րու­թեան, Ար­ցա­խեան ­Շարժ­ման բուռն մա­կըն­թա­ցու­թեան շրջա­նին, Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան խմբագ­րեց «­Հա­յու­թիւն» շա­բա­թա­թեր­թը:

Դ­ժո­ւա­րու­թիւն­նե­րով լե­ցուն կեանք մը վի­ճա­կո­ւե­ցաւ հայ մեծ ար­ձա­կագ­րին։ ­Դառ­նու­թեան եւ տա­ռա­պան­քի ծնունդ ե­ղան ա­նոր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան վաս­տակն ու գե­ղա­րո­ւես­տա­կան նո­ւա­ճում­նե­րը, ո­րոնք ձեռք բե­րո­ւե­ցան քրտնա­ջան աշ­խա­տան­քով, անձ­նա­կան հա­լա­ծանք­ներ դի­մագ­րա­ւե­լու ծանր պայ­քա­րով, բայց միա­ժա­մա­նակ հայ ժո­ղո­վուր­դին ու ազ­գա­յին մեր ար­ժէք­նե­րուն նկատ­մամբ ան­հուն սէ­րով ու պաշ­տա­մուն­քով։
­Խո­հուն եւ ինք­նա­տիպ աշ­խար­հա­յեաց­քի տէր հե­ղի­նա­կը ե­ղաւ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան։ Իր իսկ խոս­տո­վա­նու­թեամբ՝ «Ինձ հա­մար կայ եր­կու ազ­գա­յին գրող՝ ­Վի­լեամ ­Սա­րո­յեան եւ Ե­ղի­շէ ­Չա­րենց. իսկ Ա­լեք­սանդր ­Թա­մա­նեա­նը չա­փա­նիշ է. հայ մար­դու կա­տա­րեալ չա­փա­նիշ: Ես ու­րախ ու հպարտ եմ, որ հայ եմ»:

Անդ­րա­դառ­նա­լով իր ան­ցած կեան­քի դժո­ւար ու­ղիին՝ ա­ռի­թով մը հե­ղի­նա­կը նշած էր.- «­Ցա­ւօք, իմ կեան­քում խան­գա­րող մար­դիկ շատ են ե­ղել: Իմ հո­գում կու­տա­կո­ւած սպի­նե­րը շատ խորն են: Ես փոր­ձում եմ սպե­ղա­նի դնել ցա­ւը մեղ­մաց­նե­լու հա­մար, բայց ան­ցեա­լը չի մո­ռաց­ւում: Ե­ղել են օ­րեր, երբ քաղ­ցած եմ գի­շե­րել, բայց դա ինձ ուժ է տո­ւել: ­Բա­րե­բախ­տա­բար, ե­ղել են մար­դիկ, ո­րոնք օգ­նու­թեան ձեռք են մեկ­նել: Իւ­րա­քան­չիւ­րիս մէջ էլ ապ­րում է նա­խան­ձը, բայց այն կա­րե­լի է փոք­րաց­նել: ­Միայն մի­մեանց օգ­նե­լով կա­րե­լի է հաս­նել յաղ­թա­նա­կի»:

­Ճա­կա­տա­գի­րը այդ­պէ՛ս՝ դժո­ւար ու­ղի մը վե­րա­պա­հեց Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նին ման­կու­թեան իսկ օ­րե­րէն։ Ինչ­պէս ինք կը խոս­տո­վա­նի՝ «­Հայրս էրզ­րում­ցի դար­բին էր: ­Ման­կու­թիւնս ու պա­տա­նե­կու­թիւնս ան­ցել են Ա­խալց­խա­յում: ­Շատ դժո­ւար օ­րեր եմ ու­նե­ցել: ­Հայրս ամ­բողջ օրն աշ­խա­տում էր մի կտոր հաց վաս­տա­կե­լու հա­մար»: Եւ ման­կու­թեան այդ խոր յի­շո­ղու­թեանց ար­գա­սի­քը ե­ղաւ «Ե­ռան­կիւ­նին», որ վա­ւե­րա­կան բար­ձուն­քի ա­ռաջ­նոր­դեց հայ ար­ձա­կը՝ ա­ւան­դա­կա­նին ու ար­դիա­կա­նին բարձ­րար­ժէք հա­մադ­րու­մը նո­ւա­ճե­լով։

­Կեան­քի եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ճա­նա­պար­հի իր ու­րոյն փի­լի­սո­փա­յու­թիւ­նը ու­նե­ցաւ Ա­ղա­սի Այ­վա­զեան։ Ապ­րե­ցաւ ու գոր­ծեց ի­րա՛ւ եր­ջան­կու­թեան հաս­նե­լու ան­սանձ մղու­մով եւ այն հա­ւատ­քով, որ «անհ­րա­ժեշտ է եր­կար ապ­րել՝ եր­ջան­կու­թեան ի­մաս­տը հաս­կա­նա­լու հա­մար: Ես եր­ջան­կու­թիւն եմ փնտռում գրա­կա­նու­թեան, նկար­չու­թեան ու թատ­րո­նի մէջ: Ար­ժա­նա­ցել եմ բազ­մա­թիւ մրցա­նակ­նե­րի, պա­տուոգ­րե­րի, Հ.Ս.Ս.Հ. պե­տա­կան մրցա­նա­կի ա­ռա­ջին դափ­նե­կիրն եմ, սա­կայն դրանք ինձ եր­բե­ւէ եր­ջան­կու­թիւն չեն բե­րել: Եր­բե­ւէ չեմ ձգտել պաշ­տօ­նի եւ գի­տեմ, որ այն ինձ չի եր­ջան­կաց­նի: Ինձ հա­մար լիա­կա­տար եր­ջան­կու­թիւնն աշ­խա­տան­քիս պահն է: Ես ամ­բող­ջո­վին ընկղմ­ւում ու նո­ւիր­ւում եմ իմ գոր­ծին: ­Շատ ու­ժեղ է իմ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գրգի­ռը: Ե­թէ մի օր այն հանգ­չի, ես կը դժբախ­տա­նամ»:

­Հայ մեծ ար­ձա­կագի­րի մա­հո­ւան ին­նե­րորդ տա­րե­լի­ցին նո­ւի­րո­ւած վկա­յու­թեան այս է­ջով՝ ան­պայ­ման պէտք է յի­շել ու յի­շեց­նել Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նի պատ­գամ-կտա­կը.-
«­Ժա­մա­նա­կա­կից սե­րունդն ա­ւե­լի լայն հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նի ստեղ­ծա­գոր­ծե­լու, ի­րեն ար­տա­յայ­տե­լու հա­մար: Ա­րո­ւես­տի սկիզբն ա­զա­տու­թիւնն է: ­Նախ­կի­նում ա­րո­ւես­տը պա­տո­ւած էր սե­ւով, այ­սօր այդ մթու­թեան մէջ մի փոք­րիկ կրակ է առ­կայ­ծում: Ես լա­ւա­տես եմ ու հա­մո­զո­ւած եմ, որ սե­րունդ­նե­րի ջան­քեր ու շնոր­հիւ այդ փոք­րիկ կրա­կը կը մե­ծա­նայ, կը լու­սա­ւո­րի ու կը ջեր­մաց­նի: ­Հա­մո­զո­ւած եմ, որ կ­’ու­նե­նանք նոր տա­ղանդ­ներ՝ ­Թա­մա­նեան­ներ, ­Չա­րենց­ներ, ­Սա­րո­յեան­ներ, եւ դա կը լի­նի մեր մեծ բա­րո­յա­կան յաղ­թա­նա­կը»:

Ո­գե­կոչ­ման այս ա­ռի­թով կ­՚ար­ժէ նաեւ ըն­թեր­ցո­ղի ու­շադ­րու­թեան յանձ­նել, Ա­ղա­սի Այ­վա­զեա­նի վեր­ջին խորհր­դա­ծու­թիւն­նե­րէն, հա­յու ազ­գա­յին ա­պա­գա­յին հան­դէպ ան­խախտ հա­ւատք ներշն­չող մեծ գրո­ղին վկա­յու­թիւ­նը.
«Ինձ թւում է՝ հա­յի բնա­ւո­րու­թեան շնոր­հիւ է, որ մենք է­սօր կանք, ան­կում­նե­րից վեր ենք թռչում: Ու­րիշ ազ­գեր Ե­ղեռ­նից յե­տոյ կա­րող է գո­յու­թիւն չու­նե­նա­յին, իսկ մենք ծաղ­կում ենք, քա­ղաք ենք շի­նում: Այ­սինքն դի­մա­կա­յե­լու ու­նա­կու­թիւ­նը հա­յի մէջ ու­ժեղ է: ­Դա բջիջն է հայ­կա­կան ցե­ղի, հաս­կա­նո՞ւմ էք: Իւ­րա­քան­չիւ­րիս մէջ կան ժո­ղովր­դի ծրա­գիրն ու գե­նե­րը: ­Մեզ­նից իւ­րա­քան­չիւ­րը հա­ւա­քա­կան կեր­պար է:

Հի­մա ­Հա­յաս­տա­նում ու­նենք լաւ սե­րունդ, եր­կար ապ­րե­լով՝ ես հե­տե­ւել եմ, թէ ինչ­պէ՛ս են գա­լիս նո­րե­րը: Էդ զար­գա­ցու­մը շատ նկա­տե­լի է, երկ­րի հետ մար­դիկ փոխ­ւում են, կամ ի­րենք են փոխ­ւում ու եր­կիրն ի­րենց հետ փո­խում: Ես շատ գոհ եմ մեր ե­րի­տա­սար­դու­թիւ­նից: ­Հա­յե­րին մոր­թել են, միշտ ա­սել եմ, հա­յե­րի սե­րուց­քը հա­նել են, մտա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը, ու­ղե­ղը ոչն­չաց­րել: 30ա­կան­նե­րին էլ ­Հա­յաս­տա­նում գրող­նե­րին ոչն­չաց­րին, ստի­պե­ցին չմտա­ծել: ­Բո­լո­րը բոլ­շե­ւիկ­ներ էին, լո­յալ էին որ­պէս հայ: ­Հի­մա ազգն ամ­բող­ջա­նում է: Էս նոր սերն­դի մէջ կը լի­նի Նժ­դեհ, ­Խա­չատ­րեան, ­Կո­մի­տաս… էս հան­ճար­նե­րը նո­րից կը ծնո­ւեն»:

Ն.