16 Նոյեմբերին, 161 տարի առաջ, հայկական հողի վրայ մղուած ռուս-թրքական հերթական պատերազմի ընթացքին, ցարական զօրքը պատմութեան մէջ երկրորդ անգամ ըլլալով յաղթական մուտք գործեց Կարս քաղաքը, բայց... կրկին անգամ թուրքերուն վե
րադարձուց հայապատկան հինաւուրց աւանը։
Պատմական այդ դրուագը առանձնայատուկ նշանակութիւն ունի յատկապէս մեր օրերուն, երբ աշխարհի քաղաքական քարտէսը վերաձեւաւորելու համաշխարհային մրցապայքարին մէջ, վերստին օրակարգի վրայ բերուած է՝ Ռուսաստանի ակներեւ ջանադրութեամբ, Հայաստան-Թուրքիա սահմաններու ճշդորոշման խնդիրը, 1921ին հայ ժողովուրդին պարտադրուած Կարսի Դաշնագիրը վերաճանաչման կամ վերահաստատման ենթարկելու ճնշումով։
Ցարական զօրքը Կարս մուտք գործած է առաջին անգամ 1828ի Յունիս 23ին, երբ ընդհանրապէս Անդրկովկասի եւ յատկապէս Արեւելահայաստանի վրայ պարսկական տիրապետութեան վերջ տալով՝ Ցարական Կայսրութիւնը որոշեց իրեն կցել ամբողջ տարածաշրջանը։ Առաջին այդ գրաւումը քանի մը ամիս տեւեց միայն եւ, պատերազմական գործողութեանց աւարտին, ցարական իշխանութիւնը օսմանեան կայսրութեան զիջեցաւ Արեւմտահայաստանի սահմանային ամրոց քաղաքը, հակառակ անոր, որ ցարական բանակին կամաւոր միացած հայ զօրայիններուն համար Կարսի ազատագրումը կարեւոր քայլ մը կը հանդիսանար՝ ընդհանրապէս Արեւմտահայաստանը օսմանեան լուծէն ձերբազատելու ճամբուն վրայ։
Փաստօրէն 19րդ դարուն Կարսը շարունակ կռուախնձոր մնաց Օսմանեան եւ Ռուսական կայսրութեանց միջեւ։ 1828-1829ի եւ 1853-1856ի Ռուս-թուրքական պատերազմներու ժամանակ, ռուսական բանակը տիրացաւ Կարսին, սակայն Ցարական Ռուսաստանը Արեւմտեան Հայաստանի ու հայութեան իղձերու հաշւոյն միշտ ալ զիջումներ կատարեց թուրքերուն, փոխարէնը՝ իր դիրքերը ամրապնդելով Պալքաններու մէջ։
Ռուս մեծապետական այդ քաղաքականութիւնը մասամբ փոփոխութիւն կրեց միայն 1877-1878ի Ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ, երբ ցարական զօրքերը հայազգի կոմս Լոռիս-Մելիքովի հրամանատարութեամբ՝ փայլուն գրոհով գրաւեցին Կարսը, որ այնուհետեւ միացուեցաւ Ռուսական Կայսրութեան։ Ցարական Կայսրութիւնը հաստատակամօրէն դէմ կեցաւ, պատերազմի աւարտէն ետք Պերլինի մէջ գումարուած համեւրոպական Վեհաժողովի ընթացքին, Սուլթանի եւ անոր համախոհներու բանեցուցած ճնշումներուն՝ մերժելով տեղի տալ Կարսը վերադարձնելու պահանջներուն առջեւ։
Այդպէ՛ս, 1878էն սկսեալ, Ցարական Ռուսաստանի կազմին մէջ առնուած՝ արդի դարաշրջան մուտք գործեց հինաւուրց հայկական Կարսը, որուն անառիկ բերդին պարիսպներուն վրայ հայոց ձեռքով կառուցուած ըլլալու եւ հայ իշխաններու պատկանելու հայերէն արձանագրութեանց մասին վկայութիւններ ունին ոչ միայն հայ մատենագիրներն ու եւրոպացի ճանապարհորդները, այլեւ թուրք հեղինակներ՝ ինչպէս, օրինակ, 17րդ դարու թուրք ուղեգրող Էվլիա Չեչերին։
Հայակերտ «Կարուց քաղաք»ի մասին հայկական առաջին յիշատակութեանց կարելի է հանդիպիլ 9րդ դարէն սկսեալ՝ մատենագիրներ Ստեփանոս Տարօնեցիի, Թովմաս Արծրունիի, Արեստակէս Լաստիվերցիի, Մատթէոս Ուռհայեցիի եւ այլոց գրութեանց մէջ։
«Կարուց բերդ», «Ամրոցն Կարուց» եւ «Ամուրն Կարուց» անուանումներով յիշատակուած Կարսը կը գտնուի Ախուրեան գետի վտակներէն Կարս գետակի աջ ափին։ Հին ժամանակներէն եղած է Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Վանանդ գաւառի անառիկ ամրոցներէն մէկը, որուն ռազմական եւ տնտեսական կարեւորութիւնը մեծապէս շեշտուած էր 9րդ դարուն՝ Բագրատունեաց հարստութեան ինքնահաստատման ժամանակաշրջանին։ 888 թուականին, Վանանդի Սահակ Մլեհն իշխանը ապստամբեցաւ Բագրատունեաց Աշոտ Առաջին թագաւորին դէմ, որ ճզմելով ապստամբութիւնը՝ արքունական կալուածի վերածեց ամբողջ Վանանդը՝ իր ամրոց Կարսով։
929 թուին Աշոտ Երկրորդ Բագրատունին արքայանիստ կեդրոնի վերածեց Կարսը՝ ամրացնելով անոր միջնաբերդը, կառուցելով Ս. Առաքելոց եկեղեցին եւ շէնացնելով քաղաքը։
961ին Աշոտ Գ. Ողորմած Բագրատունի թագաւորը արքունի կեդրոնը Կարսէն փոխադրեց Անի, բայց երկու տարի ետք անոր եղբայրը՝ հայոց սպարապետ Մուշեղ Բագրատունի իշխանը ամրացաւ Կարսի մէջ եւ առանձին թագաւորութիւն հռչակեց։
Մուշեղի եւ անոր որդի՝ Աբասի օրով, 11րդ դարուն, Կարսի թագաւորութիւնը մեծապէս հզօրացաւ եւ տնտեսապէս ծաղկում ապրեցաւ եւ, իբրեւ այդպիսին, իր վրայ կեդրոնացուց ախորժակները արեւելքէն ներխուժող Սելճուք արշաւողներուն՝ յաջորդաբար Տուղրիլ բէկի եւ Ալփ-Արսլանի։
1054 թուին Կարսի Գագիկ Արծրունի թագաւորը կրցաւ դիմադրել եւ ետ մղել Տուղրիլին, իսկ Ալփ-Ասլանի հետ խաղաղութեան դաշինք կնքել 1064ին։
Բայց արեւելքէն եկող նորանոր արշաւախումբերուն դիմադրելու իր ուժը հետզհետէ կորսնցնելով՝ Գագիկ Արծրունի ամբողջ Վանանդն ու Կարսը յանձնեց Բիւզանդիոնի Կոնստանդին Ղուկաս կայսեր՝ փոխարէնը ստանալով Կապադովկիան, ուր հաստատեց իր թագաւորութիւնը։ Իսկ 1071ին, Մանազկերտի պատերազմին, երբ բիւզանդական զօրքերը ջախջախիչ պարտութիւն կրեցին, Վանանդն ու Կարսը ինկան սելճուքեան տիրապետութեան տակ, մինչեւ որ 1206ին, Զաքարեան եղբայրներու հրամանատարութեան տակ հայ եւ վրացական զօրքերը սելճուքներէն ազատագրեցին ամբողջ շրջանը եւ միացուցին Զաքարեաններու թագաւորութեան։
Միայն երեսուն տարի Զաքարեանները կրցան պահել Կարսը, որ 1236ին ինկաւ մոնկոլական տիրապետութեան տակ։
Բայց 1284 թուականին Սադուն Արծրունին կրցաւ դուրս մղել մոնկոլները եւ իր իշխանութեան ենթարկել Կարսը, որ հայկական հարստութիւն մնաց այնուհետեւ մինչեւ 1394, երբ մոնկոլ-թաթար արշաւախումբով Լենկ Թիմուր ներխուժեց, գրաւեց եւ հիմնայատակ կործանեց Կարսը։
Այդպէ՛ս հայկական Կարսը ինկաւ մոնկոլ, թաթար եւ օսմանցի թուրք ասպատակողներու իրերայաջորդ տիրապետութեանց տակ, վերանուանուեցաւ թրքերէն Ղարս եւ դարեր շարունակ, մինչեւ 19րդ դարու սկիզբները, կռուախնձոր դարձաւ օսմանցի բէկերու եւ պարսիկ խաներու միջեւ։
Պատմական զարգացումներու այս պաստառին վրայ, թուրքեւպարսկական իրերայաջորդ տիրապետութեանց դէմ՝ գերազանցապէս հայաբնակ Կարսի ժողովուրդին պարբերական ըմբոստացումներու լոյսին տակ, առանձնայատուկ իր կարեւորութիւնը կը ստանայ 16 Նոյեմբեր 1855ին ռուսական զօրքին երկրորդ անգամ Կարս մուտքը եւ կրկին անգամ քաղաքին ետ յանձնումը թրքական պետութեան։
Փաստօրէն ռուսական կայսրութեան համար միայն ռազմավարական արժէք ունէր Կարսը՝ իբրեւ այլուր եւ յատկապէս Պալքաններու մէջ ցարական ազդեցութիւնը ընդլայնելու նպատակով գործածուող կարեւոր խաղաթուղթ մը եւ ճնշամիջոց։
Նոյնիսկ 1878էն ետք, երբ ռուսական զօրքը երրորդ անգամ գրաւեց Կարսը եւ Ցարական Կայսրութեան սահմանային մարզի վերածեց զայն, բնաւ չունեցաւ անոր հայ բնակչութեան արդար իրաւունքներուն զօրավիգ կանգնելու եւ անոր հայապատկան հանգամանքը վերականգնելու քաղաքականութիւն։
Ընդհակառակն՝ առաջնորդուեցաւ «Հայաստան առանց հայու» գաղթարարական տրամաբանութեամբ եւ երբ 1917ին, պոլշեւիկեան յեղաշրջման հետեւանքով, Արեւմուտքին կողմէ Ռուսաստանի վրայ բանեցուող ճնշումները դիմագրաւելու հարկը զգաց, անվարան լքեց Կարսը՝ ամբողջ Արեւմտահայաստանով հանդերձ։
Ռուս կայսերական մտածողութեան նոյն շեշտակի դրոշմը կայ, փաստօրէն, Հոկտեմբեր 1921ին կնքուած Կարսի դաշնագրին վրայ, որ նախապէս՝ Մարտ 1921ին կնքուած Մոսկուայի դաշնագրին վերահաստատումն էր, 1923ին արդէն վերջնականապէս ճնշուած ու խորհրդային մականին տակ ինկած Հայաստանի ստորագրութեամբ ու վաւերացումով։
Հայկական Հարցին նկատմամբ մեծապետական աշխարհին ցուցաբերած արհամարհական վարքագիծը ախտորոշելու առումով, հետեւաբար, պատմական դաժան ու դառն դասերու շարքին իր յատուկ տեղը ունի 16 Նոյեմբեր 1855ին Կարսի գրաւումը ռուսական զօրքին կողմէ ու, քանի մը ամիս ետք, հայկական հինաւուրց ամրոցին յանձնումը թուրքերուն...
Այնքան ատեն որ հայութիւնը, իր սեփական ուժերով, ի վիճակի չէ եղած ազատագրելու կամ պահպանելու հայրենի հողը, ոչ մէկ օտար ուժ, իր փոխարէնը, Հայաստանի ապահովութեան երաշխիք հանդիսացած է։
Միաժամանակ ընդգծելի է, որ եթէ վերանկախացեալ Հայաստանն ու հայութիւնը այսօր չունին հնարաւորութիւնը սեփական ուժերով վերատիրանալու հայապատկան Կարսին եւ ամբողջ արեւմտահայաստանին՝ ատիկա չի նշանակեր, որ Թուրքիոյ պարտադրած շրջափակումին վերջ տալու համար զիջումներ պէտք է կատարել ազգային մեր անբռնաբարելի իրաւունքներէն՝ վերահաստատելով Կարսի դաշնագրի օրինակով ինչ որ Հայեւթրքական Արձանագրութիւններ, որոնք վերջին հաշուով կը ծառայեն հայ ժողովուրդին պարտադրուած անարդարութիւնները «օրինականացնելու» մեծապետական հաշիւներուն։
Ն.