Նո­յեմ­բեր 7ին հայ ժո­ղո­վուր­դը կ­՚ո­գե­կո­չէ ան­մահ յի­շա­տա­կը Իս­րա­յէլ Օ­րիի։

305 տա­րի ա­ռաջ, ­Նո­յեմ­բե­րի այս օ­րը, Աստ­րա­խա­նի մէջ 52 տա­րե­կա­նին վախ­ճա­նե­ցաւ հայ ժո­ղո­վուր­դի բա­ցա­ռիկ դէմ­քե­րէն Իս­րա­յէլ Օ­րի։

Ան եղաւ յա­ռա­ջա­մար­տի­կը հայ դատի ար­դի հաս­կա­ցո­ղու­թեամբ լո­պիին­կին՝ հա­յու­թեան եւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան դա­տին ի նպաստ օ­տար ու հզօր ու­ժեր սի­րա­շա­հե­լու եւ ազ­դու մի­ջամ­տու­թեան մղե­լու ա­ռու­մով։

Իս­րա­յէլ Օ­րի հան­դի­սա­ցաւ քա­ղա­քա­կան ու դի­ւա­նա­գի­տա­կան խա­ղին ու­րոյն օ­րէնք­ներն ու կա­նոն­նե­րը լաւ ըմբռ­նած եւ կի­րար­կած ազ­գա­յին գոր­ծի­չը, որ յա­նուն իր Ազ­գի եւ ­Հայ­րե­նի­քի պե­տա­կան ան­կա­խու­թեան՝ գիտ­ցաւ ու տի­րա­պե­տեց զի­ջում­ներ խա­ղար­կե­լու եւ հիմ­նա­կան շա­հեր ա­պա­հո­վե­լու ա­րո­ւես­տին։
­Հայ ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին յա­ռա­ջա­պահ գոր­ծի­չը ծնած էր ­Սի­սիան, 1659 թո­ւին։

Իր մա­սին ա­ռա­ջին յի­շա­տա­կու­թեան կը հան­դի­պինք 1677ին, երբ հօր՝ ­Մե­լիք Իս­րա­յէ­լի կող­քին, 18 տա­րե­կա­նին, կը մաս­նակ­ցի Ս. Էջ­միած­նի մէջ ­Գէորգ ­Ջու­ղա­յե­ցի ­Կա­թո­ղի­կո­սի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ գու­մա­րո­ւած գաղտ­նի ժո­ղո­վին, ո­րուն օ­րա­կար­գին գլխա­ւոր խնդի­րը ­Հա­յաս­տա­նի եւ հա­յու­թեան ա­զա­տագ­րու­թեան նպա­տա­կով քրիս­տո­նեայ տէ­րու­թեանց պաշ­տօ­նա­պէս դի­մում ներ­կա­յաց­նե­լու ա­ռաջադ­րանքն էր։

Այդ ա­ռա­քե­լու­թեան հա­մար ընտ­րո­ւած պա­տո­ւի­րակ­նե­րու շար­քին էր ­Մե­լիք Իս­րա­յէլ, ո­րուն ըն­կե­րա­ցաւ որ­դին՝ Իս­րա­յէլ Օ­րին, երբ 1679ի ­Դեկ­տեմ­բե­րին պա­տո­ւի­րա­կու­թիւ­նը մեկ­նե­ցաւ Կ. ­Պո­լիս: ­Բայց պա­տո­ւի­րա­կու­թիւ­նը չյա­ջո­ղե­ցաւ Եւ­րո­պա անց­նիլ եւ այդ ձա­խո­ղու­թիւ­նը պատ­ճառ դար­ձաւ, որ բո­լո­րը վե­րա­դառ­նան ի­րենց տե­ղե­րը։ ­Միայն 20ա­մեայ Իս­րա­յէլ Օ­րին շա­րու­նա­կեց ճամ­բան։
Այդ օ­րէն Իս­րա­յէլ Օ­րի իր կար­ճա­տեւ՝ 52ա­մեայ կեան­քին ա­ւե­լի քան 30 տա­րի­նե­րը նո­ւի­րեց եւ­րո­պա­կան եր­կիր­նե­րու օգ­նու­թեամբ թրքա­կան լու­ծէն սե­փա­կան հայ­րե­նի­քը ա­զա­տագ­րե­լու նպա­տա­կին։

Այս­պէս, 1680ի վեր­ջա­ւո­րու­թեան, ­Պոլ­սէն մեկ­նած խումբ մը հայ վա­ճա­ռա­կան­նե­րու հետ, Իս­րա­յէլ Օ­րի հա­սաւ ­Վե­նե­տիկ։ ­Քա­նի մը տա­րի վա­ճա­ռա­կա­նու­թեամբ զբա­ղե­լէ ետք, 1683ին ան ան­ցաւ ­Փա­րիզ, ուր սկիզ­բը ձեռ­նա­մուխ ե­ղաւ ֆրան­սա­կան բա­նա­կի պա­րե­նա­մա­տա­կա­րար­ման աշ­խա­տանք­նե­րու, ա­պա՝ մտաւ զի­նո­ւո­րա­կան ծա­ռա­յու­թեան եւ հա­սաւ հե­ծե­լա­զօ­րի ­Լէյ­թե­նան­թի, յե­տոյ եւ հե­ծե­լա­զօ­րի ­Քա­փի­թա­նի աս­տի­ճա­նին։ Իբ­րեւ այդ­պի­սին 1688-95ին մաս­նակ­ցե­ցաւ անգ­լեւֆ­րան­սա­կան պա­տե­րազ­մին։ Անգ­լիա­ցի­նե­րու ձեռ­քը գե­րի ին­կաւ, կարճ ժա­մա­նակ ետք ա­զատ ար­ձա­կո­ւե­ցաւ եւ ­Լոն­տո­նի մէջ մօ­տէն ծա­նօ­թա­ցաւ անգ­լիա­կան բա­նա­կի կազ­մա­ւոր­ման ու պե­տա­կան կա­ռա­վար­ման ա­րո­ւես­տին։

1698ին ան­ցաւ ­Գեր­մա­նիա, ուր ­Յով­հան ­Վիլ­հելմ իշ­խա­նին հետ կա­պեր հաս­տա­տե­լով՝ ա­նոր ներշն­չեց ­Հա­յաս­տա­նը նո­ւա­ճե­լու, ա­նոր թա­գա­ւո­րը դառ­նա­լու եւ Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թեան թի­կուն­քին ան­կախ ­Հա­յաս­տան ու Վ­րաս­տան ստեղ­ծե­լու միտ­քը։ ­Յով­հան ­Վիլ­հելմ հա­մա­ձայ­նե­ցաւ եւ Իս­րա­յէլ Օ­րիի մի­ջո­ցաւ թուղ­թեր յղեց ­Քարթ­լիի ­Գէոր­գի ԺԲ. թա­գա­ւո­րին, ­Հա­յաս­տա­նի մե­լիք­նե­րուն եւ Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ու Ա­ղո­ւա­նաց ­Կա­թո­ղի­կոս­նե­րուն՝ ման­րա­մասն տե­ղե­կու­թիւն­ներ խնդրե­լով ­Հա­յաս­տա­նի ու յա­րա­կից եր­կիր­նե­րու տնտե­սա­կան, քա­ղա­քա­կան ու ռազ­մա­կան պայ­ման­նե­րուն մա­սին։

­Նոյն 1698ի Օ­գոս­տո­սին Իս­րա­յէլ Օ­րի ժա­մա­նեց ­Վիեն­նա՝ Աւստ­րիոյ ­Լէո­փոլտ Ա. կայս­րէն եւս յու­սադ­րող գրու­թիւն ստա­նա­լու նպա­տա­կով, բայց մեր­ժու­մի հան­դի­պե­ցաւ՝ այդ օ­րե­րուն թուր­քե­րու հետ սկսած խա­ղա­ղու­թեան բա­նակ­ցու­թեանց պատ­ճա­ռով։ Այ­նու­հե­տեւ մեկ­նե­ցաւ Ֆ­լո­րեն­ցիա, ուր ստա­ցաւ ­Թոս­քա­նա­յի դուքս ­Քոզ­մաս Գ.ի հա­մա­ձայ­նու­թիւ­նը եւ հուսկ, 1699ին, ու­ղե­ւո­րո­ւե­ցաւ ­Հա­յաս­տան։

­Սա­կայն ­Հա­յաս­տա­նի եւ Վ­րաս­տա­նի մէջ ի­րադ­րու­թիւ­նը լրիւ փո­խո­ւած էր։ ­Նա­խա­պէս ապս­տամբ ­Գէոր­գ Զ.ն­ ար­դէն հնա­զան­դած էր պար­սիկ ար­քու­նիին եւ կը գտնո­ւէր Ս­պա­հան, իսկ ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կոս ­Նա­հա­պետ Ա. Ե­դե­սա­ցին ու ­Գան­ձա­սա­րի ­Սի­մէոն ­Կա­թո­ղի­կո­սը չըն­դա­ռա­ջե­ցին Իս­րա­յէլ Օ­րիի նա­խա­ձեռ­նու­թեան։

­Միայն ­Մե­լիք ­Սաֆ­րա­զի օ­ժան­դա­կու­թեամբ Իս­րա­յէլ Օ­րի յա­ջո­ղե­ցաւ, Ան­գե­ղա­կոթ ա­ւա­նին մէջ, Ապ­րի­լին գու­մա­րել ­Սիւ­նի­քի 11 մե­լիք­նե­րու խորհր­դա­ժո­ղով մը, ուր կազ­մո­ւե­ցան եւ հաս­տա­տո­ւե­ցան գրու­թիւն­ներ՝ ուղ­ղո­ւած ­Յով­հան ­Վիլ­հել­մին, Հ­ռո­մի ­Պա­պին, Աւստ­րիոյ կայ­սեր, ­Թոս­քա­նա­յի դուք­սին եւ ռու­սաց ցար ­Պետ­րոս ­Մե­ծին՝ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան գոր­ծին սա­տա­րե­լու խնդրան­քով։
Ան­գե­ղա­կո­թի ժո­ղո­վը Իս­րա­յե­լի Օ­րիին տրա­մադ­րեց նաեւ մա­քուր, բայց կնքո­ւած թուղ­թեր, որ­պէս­զի ի հարքին այլ դի­մում­ներ եւս կա­տա­րէր։

Իս­րա­յէլ Օ­րի վե­րա­դար­ձաւ Եւ­րո­պա՝ այս ան­գամ իր կող­քին ու­նե­նա­լով, ժո­ղո­վի թե­լադ­րու­թեամբ, ­Մի­նաս ­Վար­դա­պետ ­Տիգ­րա­նեան­ցը՝ իբ­րեւ մե­լիք­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ եւ Օ­րիի օգ­նա­կան։ 1699ի ­Սեպ­տեմ­բե­րին հաս­նե­լով ­Տիւ­սել­տորֆ՝ Օ­րի եւ ­Մի­նաս ­Վար­դա­պետ մշա­կե­ցին ու 1700ի սկիզ­բը ­Յով­հան ­Վիլ­հել­մին ներ­կա­յա­ցու­ցին ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան ծրա­գի­րը, ըստ ո­րուն՝ պէտք է կազ­մո­ւէր ե­ռեակ դա­շինք։ ­Դաշ­նա­կից­նե­րու բա­նա­կը պէտք է անց­նէր ­Ռու­սաս­տա­նի վրա­յով՝ վեր­ջի­նիս հա­մա­ձայ­նու­թեամբ եւ, հե­տե­ւա­բար, ծրագ­րի ի­րա­գործ­ման պէտք է մաս­նակ­ցէր նաեւ ­Ռու­սաս­տա­նը։

Ծ­րագ­րին հա­մա­ձայն՝ եւ­րո­պա­կան ու­ժե­րու այդ ար­տա­քին օգ­նու­թիւ­նը կը դի­տո­ւէր իբ­րեւ անհ­րա­ժեշտ լծակ՝ բուն երկ­րէն ներս ապս­տամ­բա­կան շար­ժու­մին թափ տա­լու հա­մար։ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թիւ­նը պէտք է ի­րա­գոր­ծո­ւէր, հիմ­նա­կա­նին մէջ, սե­փա­կան ու­ժե­րով։ Ծ­րագ­րին մէջ ա­ռաջ­նա­հերթ կա­րե­ւո­րու­թիւն տրո­ւած էր նախ պարս­կա­կան լու­ծի տակ գտնո­ւող Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան՝ յատ­կա­պէս ընդգ­ծե­լով հայ ու վրա­ցի ժո­ղո­վուրդ­նե­րու միացիալ պայ­քա­րին անհ­րա­ժեշ­տու­թեան։

­Հան­րա­գի­տա­կան աղ­բիւր­նե­րը կ­՚ա­ւելց­նեն, որ այս ծրա­գի­րը ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար ­Յով­հան ­Վիլ­հել­մը, հա­մա­պա­տաս­խան յանձ­նա­րա­րա­կան­նե­րով, Իս­րա­յէլ Օ­րիին ու­ղար­կեց ­Թոս­քա­նա­յի դուք­սին եւ Աւստ­րիոյ կայ­սեր մօտ, սա­կայն վեր­ջինս դար­ձեալ հրա­ժա­րե­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագր­ման գոր­ծին մաս­նակ­ցե­լէ՝ այս ան­գամ ալ Ս­պա­նիոյ գա­հի ժա­ռան­գու­թեան հա­մար սկսած պա­տե­րազ­մին պատ­ճա­ռով։ Աւստ­րիոյ հրա­ժա­րու­մը խա­փա­նեց ծրագ­րով նա­խա­տե­սո­ւած ե­ռեակ դա­շին­քին ստեղ­ծու­մը եւ, Ա­րեւ­մուտ­քէն իր յոյ­սը կտրած, Իս­րա­յէլ Օ­րի 1701ին մեկ­նե­ցաւ ­Մոս­կո­ւա։

­Ռուս պե­տա­կան գոր­ծիչ­նե­րուն հետ իր վա­րած բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը Իս­րա­յէլ Օ­րիի մէջ ար­մա­տա­ւո­րե­ցին այն գա­ղա­փա­րը, որ քրիս­տո­նեայ ­Ռու­սաս­տա­նը, իբ­րեւ ­Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի հան­դէպ լուրջ քա­ղա­քա­կան ու տնտե­սա­կան շա­հագրգ­ռու­թիւն­ներ ու­նե­ցող երկ­րի, ի վի­ճա­կի էր եւ տրա­մա­դիր՝ սա­տա­րե­լու ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան գոր­ծին։

Օ­րի մշա­կեց նոր ծրա­գիր, ուր ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան հար­ցով գլխա­ւոր դեր կը յատ­կա­ցո­ւէր ­Ռու­սաս­տա­նին։ Ըստ այս նոր ծրա­գի­րին՝ ­Ռու­սաս­տա­նը պէտք է յատ­կաց­նէր 25 հա­զար­նոց բա­նակ մը, որ ­Դա­րիա­լի կիր­ճով ու ­Կաս­պից ծո­վով պի­տի մտնէր ­Հա­յաս­տան, ուր ա­նոր պի­տի միա­նա­յին հայ ու վրա­ցի ապս­տամբ­նե­րը եւ, հա­մա­տեղ ու­ժե­րով, օգ­տո­ւե­լով ­Պարս­կաս­տա­նի ընդ­հա­նուր թու­լու­թե­նէն, կարճ ժա­մա­նա­կի մէջ հնա­րա­ւոր պի­տի ըլ­լար ա­զա­տագ­րել Ա­րե­ւե­լեան ­Հա­յաս­տա­նը։

Ըստ Իս­րա­յէլ Օ­րիի՝ հարկ էր ա­պա­հո­վել ­Ռու­սաս­տա­նի եւ Հ­ռո­մի Սր­բա­զան ­Կայս­րու­թեան հա­կաթր­քա­կան հա­մա­խո­հու­թիւնն ու միա­ցեալ ճա­կա­տը, որ­պէս­զի միա­ժա­մա­նակ կա­րե­լի ըլ­լար հայ ժո­ղո­վուր­դի ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րը դուրս բե­րել ազ­գա­յին սահ­մա­նա­փա­կու­մէ։ Այդ նպա­տա­կով ալ Օ­րի սերտ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ հաս­տա­տեց ­Մոս­կո­ւա ա­պաս­տա­նած Ի­մե­րե­թի թա­գա­ւոր Ար­չիլ Բ.ի, իսկ հե­տա­գա­յին նաեւ անդր­կով­կա­սեան այլ գոր­ծիչ­նե­րու հետ։

Ծ­րա­գի­րը ռու­սա­կան ար­քու­նի­քին ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ 1701ի ­Յու­լիս 25ին։ ­Հոկ­տեմ­բե­րին, ­Պետ­րոս ­Մեծ ըն­դու­նեց եւ յա­տուկ զրոյց ու­նե­ցաւ Իս­րա­յէլ Օ­րիի եւ ­Մի­նաս ­Վար­դա­պե­տի հետ, իսկ 1702ի ­Մար­տին հայ պա­տո­ւի­րակ­նե­րուն պաշ­տօ­նա­պէս յայտ­նո­ւե­ցաւ, որ ռու­սա­կան ար­քու­նի­քը ­Հա­յաս­տա­նի ա­զա­տագ­րու­թեան խնդրով կը զբա­ղո­ւի միայն շո­ւե­տա­կան պա­տե­րազ­մէն յե­տոյ։

1703ին Իս­րա­յէլ Օ­րիի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ կազ­մո­ւե­ցաւ եւ ռու­սա­կան ար­քու­նի­քին ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ նաեւ ­Հա­յաս­տա­նի քար­տէ­սը։ Իսկ դէ­պի Անդր­կով­կաս նա­խա­տե­սո­ւող ար­շա­ւան­քի յա­ջո­ղու­թեան հա­մար, Ի­րա­նի ներ­քին կա­ցու­թեան վե­րա­բե­րեալ ճշգրիտ տե­ղե­կու­թիւն­ներ հա­ւա­քե­լու եւ հայ ու վրա­ցի ապս­տամ­բա­կան ու­ժե­րը հա­մախմ­բե­լու նպա­տա­կով՝ ռու­սա­կան ար­քու­նի­քը հա­ւա­նու­թիւն տո­ւաւ նաեւ Իս­րա­յէլ Օ­րիի ա­ռա­ջադ­րած ­Պարս­կաս­տա­նի մօտ ռու­սա­կան դես­պա­նու­թիւն հաս­տա­տե­լու եւ ա­նոր ի­րա­գոր­ծու­մը ան­ձամբ Օ­րիի վստա­հե­լու գա­ղա­փա­րին։

­Դե­սպա­նու­թեան նկատ­մամբ կաս­կա­ծանք չյա­ռա­ջաց­նե­լու նպա­տա­կով՝ 1704ին Իս­րա­յէլ Օ­րի մեկ­նե­ցաւ Եւ­րո­պա, Հ­ռո­մի ­Պա­պէն ձեռք բե­րաւ պարս­կա­կան տի­րա­պե­տու­թեան տակ ապ­րող քրիս­տո­նեա­նե­րու հա­լա­ծան­քը դադ­րեց­նե­լու մա­սին ­Պար­սից ­Շա­հին ուղ­ղո­ւած դի­մում, նաեւ՝ գնեց զէն­քեր ու 1706ին վե­րա­դար­ձաւ ­Ռու­սաս­տան։ ­Պետ­րոս ­Մե­ծը նոյն­պէս գրեց հա­ման­ման դի­մում, Իս­րա­յէլ Օ­րիին շնոր­հեց ռու­սա­կան բա­նա­կի գնդա­պե­տի աս­տի­ճան, զինք նշա­նա­կեց դես­պա­ն ու 1707ին ու­ղար­կեց ­Պարս­կաս­տան։

Շ­քա­խում­բով եւ ռազ­մա­կան ջո­կա­տի ու­ղեկ­ցու­թեամբ՝ Իս­րա­յէլ Օ­րի 1708ի սկիզ­բը մուտք գոր­ծեց պարս­կա­կան պե­տու­թեան սահ­ման­նե­րը։ Չ­նա­յած, որ Օ­րի պաշ­տօ­նա­պէս Հ­ռո­մի ­Պա­պի դես­պանն էր, սա­կայն ան հան­դի­պե­ցաւ մեծ ար­գելք­նե­րու։ Ի­րա­նի մէջ գոր­ծող եւ­րո­պա­կան, յատ­կա­պէս ֆրան­սա­կան մի­սիո­նար­նե­րը ­Հու­սէ­յին ­Շա­հին ներշն­չե­ցին, թէ Իս­րա­յէլ Օ­րիի նպա­տա­կը հայ­կա­կան պե­տու­թեան վե­րա­կանգ­նումն է։ Այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, 1709ին, Իս­րա­յէլ Օ­րի յա­ջո­ղե­ցաւ տե­սակ­ցիլ ­Շա­հին հետ։

Այ­նու­հե­տեւ Օ­րի վե­րա­դար­ձաւ Անդր­կով­կաս, ուր եւ մնաց մին­չեւ 1711։ Այդ շրջա­նին հան­դի­պում­ներ ու­նե­ցաւ ­Հա­յոց ­Կա­թո­ղի­կոս Ա­լեք­սանդր Ա. ­Ջու­ղա­յե­ցիի, Ա­ղո­ւա­նաց ­Կա­թո­ղի­կոս Ե­սա­յի ­Հա­սան-­Ջա­լա­լեա­նի, հայ մե­լիք­նե­րու եւ անդր­կով­կա­սեան այլ գոր­ծիչ­նե­րու հետ՝ ա­ռա­ջադ­րե­լով ա­զա­տագ­րա­կան շարժ­ման բռնկու­մը եւ ընդ­հա­նուր ճա­կա­տի ու հայ­կա­կան միա­ցեալ զօ­րա­կան ու­ժե­րու ստեղ­ծու­մը։

Այդ շփում­նե­րու ծի­րէն ներս, Ե­սա­յի ­Հա­սան-­Ջա­լա­լեա­նի հետ Իս­րա­յէլ Օ­րի 1711ին մեկ­նե­ցաւ Աստ­րա­խան, ուր Օ­գոս­տոս ամ­սուն, մութ հան­գա­մանք­նե­րու մէջ, յան­կար­ծա­մահ ե­ղաւ։
Այդ­պէ՛ս յան­կար­ծա­կան եւ վա­ղա­ժամ ընդ­հա­տո­ւե­ցան կեանքն ու գոր­ծու­նէու­թիւ­նը Իս­րա­յէլ Օ­րիի՝ հայ ազ­գա­յին-քա­ղա­քա­կան ա­ռա­ջին այն գոր­ծի­չին, որ սկզբնա­ւո­րեց հայ ժո­ղո­վուր­դի ազ­գա­յին-ա­զա­տագ­րա­կան պայ­քա­րին քա­ղա­քա­կան-լո­պիիս­տա­կան հե­տապն­դու­մը։

Իս­րա­յէլ Օ­րիի գա­ղա­փար­նե­րը եր­կար ժա­մա­նակ սնու­ցա­նե­ցին հայ ա­զա­տագ­րա­կան միտ­քը, նաեւ դար­ձան ներշնչ­ման աղ­բիւր՝ հա­յոց հե­տա­գայ սե­րունդ­նե­րուն մղած ­Հայ ­Դա­տի քա­ղա­քա­կան պայ­քա­րին հա­մար։

Իս­րա­յէլ Օ­րիի կտա­կը հա­մադ­րումն է մէկ կող­մէ սե­փա­կան ու­ժե­րուն հա­ւա­տա­ցող եւ անձ­նո­ւի­րա­բար ան­հա­ւա­սար կռո­ւի դաշտ նե­տո­ւող հա­յու­թեան կամ­քին, իսկ միւս կող­մէ՝ մե­ծա­պե­տա­կան ու­ժե­րը շա­հագրգռե­լու քա­ղա­քա­կան զօ­րա­շար­ժին, որ­պէս­զի հզօր­նե­րը ի­րենց սե­փա­կան շա­հե­րու ա­պա­հով­ման կեն­սա­կան ե­րաշ­խիք մը տես­նեն ­Հա­յաս­տա­նի եւ հայ ժո­ղո­վուր­դի ա­զա­տագ­րու­թեան մէջ։

Ն.