­Հայ ժո­ղո­վուր­դի ե­րաժշ­տա­կան ժա­ռան­գու­թեան մէջ իր բարձ­րար­ժէք ներդ­րու­մը ու­նե­ցող վար­պետն է ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղէն հե­ռու ծնած ու ապ­րած, բայց հայ ազ­գի ու հայ­րե­նի­քի ա­մէ­նէն ի­րաւ եւ ինք­նու­րոյն ե­րաժշ­տա­կա­նու­թիւ­նը լիա­թոք շնչա­ւո­րած ու աշ­խար­հին հա­ղոր­դած տա­ղան­դա­շատ ա­րո­ւես­տա­գէ­տը։

Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­դիա­րեան հայ­կա­կան ե­րաժշ­տու­թեան ար­մատ­նե­րուն խո­րա­պէս թա­փան­ցած ու լիար­ժէք տի­րա­պե­տած ե­րա­ժիշտն է, որ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բուռն ծաղ­կում ապ­րե­լով եւ ան­մահ եր­կեր ա­րա­րե­լով՝ հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն ժա­ռանգ յանձ­նեց այն­պի­սի հրա­շա­լի գոր­ծեր, ինչ­պի­սիք են «Ալ­մաստ» օ­փե­րան, նո­ւա­գա­խում­բի հա­մար գրո­ւած «Ե­րե­ւա­նեան է­տիւդ­ներ»ը եւ «Ղ­րի­մի էս­քիզ­նե­րը»։

Ինչ­պէս ա­րո­ւես­տի քննա­դատ­նե­րը կը վկա­յեն, Ս­պեն­դա­րեա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը կը զա­տո­րո­շո­ւին «հայ ազ­գա­յին դի­մա­գի­ծին հա­ւա­տա­րիմ մնա­լու իւ­րա­յատ­կու­թեամբ, կշռու­թայ­նու­թեամբ, բա­նաս­տեղ­ծա­կա­նու­թեամբ եւ քնա­րա­կա­նու­թեամբ»:
Իր ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան գլուխ-գոր­ծո­ցը հան­դի­սա­ցող «Ալ­մաստ» օ­փե­րան ա­ռան­ձինն բա­ւա­րար է, որ­պէս­զի հա­յոց սե­րունդ­նե­րը ի­րենց յու­զաշ­խար­հին եւ ազ­գա­յին էու­թեան մէջ միշտ զգան ջեր­մու­թիւնն ու հա­րա­զա­տու­թիւ­նը հայ հո­գիի քնա­րա­կան զե­ղում­նե­րուն, խրոխտ կշռոյ­թին եւ խո­հուն ի­մաս­տու­թեան։

­Հա­մա­հայ­կա­կան ու հա­մա­ռու­սա­կան տա­րո­ղու­թեամբ հաս­տա­տո­ւած մե­ծահռ­չակ ար­ժէք էր Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­դիա­րեան եւ ար­դէն 54 տա­րե­կան էր, երբ 1924 թո­ւին հայ­րե­նիք հրա­ւի­րո­ւե­ցաւ ­Խորհրդա­յին ­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թեանց կող­մէ։ ­Վար­պե­տը հաս­տա­տո­ւե­ցաւ Ե­րե­ւան եւ իր մեծ ա­ւան­դը ներդ­րաւ ­Հա­յաս­տա­նի ­Գի­տու­թեան ու Ա­րո­ւես­տի ­Հիմ­նար­կի, ­Պե­տա­կան Ե­րաժշ­տա­նո­ցի, ­Սիմ­ֆո­նիք ­Նո­ւա­գա­խում­բի եւ ե­րաժշ­տա­կան հրա­տա­րակ­չու­թեան հիմ­նադր­ման աշ­խա­տանք­նե­րուն մէջ:

­Մեր ժո­ղո­վուր­դը իր ե­րա­ժիշտ ու եր­գա­հան վար­պե­տին ու ե­րաժշ­տա­կան բազ­մա­վաս­տակ դաս­տիա­րա­կին ըստ ար­ժան­ւոյն բազ­մե­ցուց հայ դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թեան հիմ­նա­դի­րի գա­հին։ ­Յետ մա­հու՝ Ե­րե­ւա­նի մէջ հիմ­նո­ւե­ցաւ Ս­պեն­դա­րեա­նի Ա­նո­ւան ­Տուն-­Թան­գա­րա­նը, վար­պե­տին ա­նու­նով կո­չո­ւե­ցաւ Ե­րե­ւա­նի Օ­պե­րա­յի եւ ­Բա­լե­տի Ա­կա­դե­միա­կան ­Թատ­րո­նը, ինչ­պէս եւ՝ Ե­րե­ւա­նի ­Թիւ ­Մէկ Ե­րաժշ­տա­կան Դպ­րո­ցը: ­Մե­ծար­ժէք ե­րա­ժիշ­տին ու եր­գա­հա­նին եր­կե­րու ամ­բողջ ընտ­րա­նին լոյս տե­սաւ 11 հա­տո­րեա­կով:
Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­դիա­րեա­նի ­Տուն-­Թան­գա­րա­նի կայ­քէ­ջը հե­տե­ւեալ ամ­փո­փու­մով կը ներ­կա­յաց­նէ վար­պե­տին կեանքն ու գոր­ծը, վաս­տակն ու ար­ժէ­քը.-

­Հայ դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թեան հիմ­նա­դիր, ե­րա­ժիշտ-եր­գա­հան, խմբա­վար, ման­կա­վարժ, հա­սա­րա­կա­կան գոր­ծիչ Ա­լեք­սանդր Ա­ֆա­նա­սիի Ս­պեն­դիա­րեա­նը ծնած է 1 ­Նո­յեմ­բեր 1871ին, ­Տավ­րի­կեան նա­հան­գի Դ­նեպ­րո­վեան գա­ւա­ռի ­Կա­խով­կա ա­ւա­նը (այժմ Ուկ­րաի­նա­յի ­Խեր­սո­նի մարզ): ­Նախ­նի­նե­րը ­Հա­յաս­տա­նի հին մայ­րա­քա­ղաք Ա­նիէն սե­րած էին: Ե­րա­ժիշ­տի ման­կու­թիւնն ու պա­տա­նե­կու­թիւ­նը ան­ցած են ­Սիմ­ֆե­րե­պո­լի մէջ: Ս­տեղ­ծա­գոր­ծա­կան կա­րո­ղու­թիւն­նե­րը ե­րաժշ­տու­թեան, նկար­չու­թեան եւ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան նկատ­մամբ ի յայտ են ե­կած մա­նուկ հա­սա­կէն։
1882էն 1890 իր տար­րա­կան ու միջ­նա­կարգ կրթու­թիւ­նը ստա­ցած է ­Սիմ­ֆե­րո­պո­լի գիմ­նա­զիա­յին մէջ: 1890էն 1895 յա­ճա­խած է ­Մոս­կո­ւա­յի պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նը: ­Մէկ տա­րի ու­սա­նած է բնա­գի­տու­թեան հիմ­նար­կին մէջ, ա­պա տե­ղա­փո­խո­ւած է ի­րա­ւա­բա­նու­թեան հիմ­նարկ:

­Նո­ւա­գած է ու­սա­նո­ղա­կան նո­ւա­գա­խում­բին մէջ իբ­րեւ ա­ռա­ջին ջու­թակ: Ու­սա­նո­ղա­կան այդ տա­րի­նե­րուն, զու­գա­հե­ռա­բար, շա­րու­նա­կած է ջու­թա­կի իր դա­սե­րը մեծ թատ­րո­նի դե­րա­սան ­Պե­կարս­կիի եւ ե­րաժշ­տա­կան յօ­րի­նու­մի տե­սու­թեան դա­սե­րը ռուս ե­րա­ժիշտ ու ազ­գագ­րա­գէտ Ն. Ս. Կ­լե­նովս­կիի մօտ: Իսկ 1896էն 1900 ե­րաժշ­տա­կան յօ­րի­նու­մի մաս­նա­ւոր դա­սեր ա­ռած է ռուս մե­ծահռ­չակ ե­րա­ժիշտ Ն. ­Ռիմս­կի-­Կոր­սա­կո­վի մօտ:

1901էն 1917, հաս­տա­տո­ւած ու ապ­րած է Ղ­րի­մի մէջ՝ ծա­ւա­լե­լով ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան, խմբա­վա­րա­կան, մշա­կու­թա­յին եւ հա­սա­րա­կա­կան աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն: Այս շրջա­նին հաս­տա­տո­ւած են իր բա­րե­կա­մա­կան մտեր­միկ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը ­Չե­խո­վի, ­Գոր­կիի, ­Ռե­պի­նի, ­Ռախ­մա­նի­նո­վի, ­Շա­լեա­պի­նի, ­Կուպ­րի­նի, Գ­լա­զու­նո­վի, ­Լեա­դո­վի, Կ­յո­ւիի, Ա­րենս­կիի, Բ­լու­մեն­ֆել­դի եւ Զբ­րո­ւե­ւա­յի ար­ժէ­քով մե­ծե­րու հետ, ո­րոնք յա­ճախ կը հիւ­րըն­կա­լո­ւէին Ս­պեն­դիա­րեան­նե­րու Եալ­թա­յի ա­ռանձ­նա­տան մէջ:

Խ­րի­մի մէջ իր ու­նե­ցած ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան բե­ղուն գոր­ծու­նէու­թեան շրջա­նին է, նաեւ, որ Ս­պեն­դիա­րեան 1917ին ձեռ­նար­կեց, Ա­մե­նայն ­Հա­յոց ­Բա­նաս­տեղծ ­Յով­հան­նէս ­Թու­մա­նեա­նի «Թմբ­կա­բեր­դի ա­ռու­մը» եր­կա­րա­շունչ բա­նաս­տեղ­ծու­թեան հի­ման վրայ, «Ալ­մաստ» օ­փե­րա­յի ստեղ­ծու­մին, որ ա­ւար­տուն տեսք ստա­ցաւ միայն 1923ին։ «Ալ­մաստ»ը ե­ղաւ Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­դիա­րեա­նի ե­րաժշ­տա­կան ժա­ռան­գու­թեան եւ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ու­ղիին զար­գաց­ման գա­գաթ­նա­կէ­տը։

­Հայ­կա­կան ազ­գա­յին ինք­նու­րոյն օ­փե­րա­յին ա­րուես­տի զար­գաց­ման ա­ռու­մով՝ «Ալ­մաստ»ը նշա­նա­ւո­րեց հիմ­նա­կան ու կա­րե­ւոր դար­ձա­կէտ մը։ Իր ար­հես­տա­վարժ-մաս­նա­գի­տա­կան կա­տա­րե­լու­թեամբ, ե­րաժշ­տա­կան-թատ­րեր­գա­կան յա­գե­ցո­ւա­ծու­թեամբ, ինչ­պէս եւ ձե­ւի, բո­վան­դա­կա­յին խոր­քի ու ե­րաժշ­տա­կան ար­տա­յայտ­չա­մի­ջոց­նե­րու վար­պե­տու­թեամբ, կո­թո­ղա­կան այս ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը հա­սաւ դա­սա­կան կա­տա­րե­լու­թեան՝ իր ար­ժա­նի տե­ղը գրա­ւե­լով հա­մաշ­խար­հա­յին օ­փե­րա­յին ա­րո­ւես­տի լա­ւա­գոյն նմոյշ­նե­րու շար­քին։

1924ին ­Հա­յաս­տան տե­ղա­փո­խո­ւե­լէ ետք, Ս­պեն­դիա­րեան ձեռ­նար­կեց ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյ­թի զար­գաց­ման լայ­նա­ծա­ւալ աշ­խա­տանք­նե­րու: Իր ջան­քե­րով Ե­րե­ւա­նի Ե­րաժշ­տա­նո­ցին մէջ հաս­տա­տո­ւե­ցաւ ա­ռա­ջին նո­ւա­գախմ­բա­յին դա­սա­րա­նը եւ կազ­մա­կեր­պո­ւե­ցաւ ա­ռա­ջին սիմ­ֆո­նիք նո­ւա­գա­խում­բը, ո­րուն անդ­րա­նիկ հա­մեր­գը ան­ձամբ ղե­կա­վա­րեց Ալ. Ս­պեն­դիա­րեան ինք։
1926 թո­ւին մեծ ե­րա­ժիշ­տը ար­ժա­նա­ցաւ ­Հա­յաս­տա­նի «ժո­ղովր­դա­կան ար­տիստ»ի եւ Ե­րե­ւա­նի Ե­րաժշ­տա­նո­ցի «ա­ռա­ջին պրո­ֆե­սոր»ի կոչ­ման:

Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­դիա­րեան վախ­ճա­նե­ցաւ Ե­րե­ւան՝ 1928ի ­Մա­յիս 7ին, թո­քե­րու բոր­բոք­ման հե­տե­ւան­քով։
­Վար­պե­տը հա­յոց սե­րունդ­նե­րուն կտա­կեց ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան հա­րուստ եւ բազ­մա­ժանր ժա­ռան­գու­թիւն մը.- ­Մէկ օ­փե­րա՝ «Ալ­մաստ»ը, սիմ­ֆո­նիք եր­կեր՝ «Ե­րե­ւա­նեան է­տիւդ­ներ» (1925), «Ղ­րի­մեան էս­քիզ­ներ» (1903-1912), «Ե­րեք ար­մա­ւե­նի» սիմ­ֆո­նիք պատ­կեր (ըստ Մ. ­Լեր­մոն­տո­վի - 1905), «Է­տիւդ հրէա­կան թե­մա­նե­րով», «­Կոն­ցեր­տա­յին նա­խեր­գանք» (1900), «­Կոն­ցեր­տա­յին վալս», կա­մե­րա­գոր­ծի­քա­յին եր­կեր, «­Կան­տա­բի­լէ», «Պ­րե­լիւդ» լա­րա­յին քա­ռեա­կի հա­մար, «­Վալս», «­Բար­կա­րո­լա», «­Մե­նո­ւետ», «Ս­կեր­ցօ», ռո­մանս­ներ, ձայ­նա­յին-գոր­ծի­քա­յին եր­կեր: Իր ե­րեք ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն հա­մար՝ «Ե­րեք ար­մա­ւե­նի» սիմ­ֆո­նիք պատ­կեր 1908ին, «­Բե­դա քա­րո­զի­չը» լե­գեն­դը 1910ին եւ «­Մենք կը հանգս­տա­նանք» մե­լո­դեկ­լա­մա­ցիան 1912ին, Ս­պեն­դիա­րեան ար­ժա­նա­ցած է Գ­լին­կա­յի ա­նո­ւան մրցա­նա­կի:
­Հայ դա­սա­կան ե­րաժշ­տու­թեան հիմ­նա­դի­րը գրեց ստե­ղծա­գոր­ծու­թիւն­ներ նաեւ նո­ւա­գա­խում­բե­րու հա­մար:

­Յայտ­նի են ա­զա­տու­թեան պայ­քա­րի հա­մար որ­պէս կոչ հնչող Խ. Ա­բո­վեա­նի «­Վէրք ­Հա­յաս­տա­նի»ի ներշն­չու­մով գրո­ւած «Այն­տեղ, այն­տեղ, դէպ վեր այն դաշ­տը» ե­րաժշ­տա­կան ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւ­նը, «Առ ­Հա­յաս­տան» եւ այլն:
Ս­պեն­դա­րեան անգ­նա­հա­տե­լի ա­ւանդ ու­նե­ցաւ հայ­կա­կան ազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­կան յօ­րին­ման դպրո­ցի եւ ա­նոր ո­ճա­կան ինք­նատ­պու­թեան ձե­ւա­ւոր­ման գոր­ծին մէջ: Ան ար­դա­րօ­րէն կը հա­մա­րո­ւի նաեւ հայ­կա­կան սիմ­ֆո­նիզ­մի հիմ­նա­դի­րը:

Ն.