Հոկտեմբեր 31ի այս օրը, 142 տարի առաջ, Աւստրիոյ մայրաքաղաք Վիեննայի մէջ, հայկական համեստ ընտանիքի մը յարկին տակ լոյս աշխարհ եկաւ ի վերուստ տաղանդով օժտուած հայ մանուկ մը, որ Էտկար Շահին անունով եւ հայ մշակոյթէն ներշնչուած իր արուեստով՝ կոչուած էր դառնալու
գծագրական ու փորագրական գեղանկարչութեան աշխարհահռչակ վարպետ մը։
Էտկար Շահին մաս կը կազմէ փաղանգին 19րդ դարավերջի եւ 20րդ դարասկիզբի հայ երիտասարդ գեղանկարիչներու փարիզեան սերունդին (Տիգրան Փօլատ, Վարդան Մախոխեան, Յակոբ Կիւրճեան, Երուանդ Քոչար), բարձրորակ արուեստագէտներու այդ շարժումին ճառագայթող դէմքերէն մէկն է, որ ոչ միայն հայկական գեղանկարչութիւնը բացաւ նոր հորիզոններու, այլեւ՝ հայ անունը եւ հայկական հանճարը պանծացնող բարձունք մը նուաճեց ֆրանսական գեղարուեստի աշխարհին մէջ։
Էտկար Շահինի արուեստին եւ հզօր տաղանդին մասին ֆրանսացի արուեստաբան Մաքս Ռոժէ գրած է՝ «Այն հարստութիւնը, որ մեզ պարգեւեց Շահինը, կը պարտաւորեցնէ աւելիով գնահատելու անոր տաղանդին հզօրութիւնն ու հմայքը»:
Նոյնպէս ֆրանսացի արուեստաբան Շառլ Շէնեոլ իր կարգին վկայած է՝ «Էտկար Շահին. ահա՛ մեր կերպարուեստին նորայայտ փառքերէն մէկը: Դիտեցէք իր օֆորթները (մետաղի վրայ փորագրութիւնները). օր մը պիտի նախընտրէք անոր «Պառաւ»ը, յաջորդ օրը՝ «Շաթօ Ռուժ»ը եւ այսպէս շարունակ: Այս ամէնուն համար միայն մէկ բառ կայ՝ «ապշեցուցիչ»:
Իսկ իտալացի արուեստաբան Փ. Օքքինի աւելցուցած է՝ գնահատականներու այդ շարքին՝ «Շահինը ոչ միայն նրբաճաշակ արուեստագէտ է, այլեւ՝ նրբազգաց հոգեբան, պատմագէտ»:
Այսպիսի՛ տաղանդի եւ հռչակի տէր է Էտկար Շահին, որ կը համարուի 20րդ դարու փորագրական գեղանկարչութեան նշանաւոր վարպետը, որուն ազգային ինքնատիպ արուեստը կը նկատուի հայ եւ եւրոպական կերպարուեստի նշանակալի երեւոյթներէն մէկը։ Հայկական Հանրագիտարանը ամփոփ, այլեւ դիպուկ բնութագրումը տուած է հայ նկարչական արուեստի մեծատաղանդ այս ներկայացուցիչին.-
Ծնած Վիեննա՝ 31 Հոկտեմբեր 1874ին, Էտկար Շահին մանկութեան եւ պատանեկութեան տարիները անցուց Կոստանդնուպոլսոյ մէջ, ուր յաճախեց Գատըգիւղի Մխիթարեան վարժարանը եւ կանուխ տարիքէն աշակերտեց յայտնի նկարիչ Մելքոն Տիրացուեանին։ 1890-92ին ուսումը շարունակեց Վենետիկի Մուրատ-Ռափայէլեան վարժարանին մէջ, իսկ 1893ին հաստատուեցաւ Փարիզ, ուր գեղանկարչական իր տաղանդը կատարելագործեց ատենի մեծահռչակ Ժիւլիէն Ակադեմիային մէջ։
1896էն սկսեալ, «Մարդկային թշուառութիւն» ընդհանուր խորագիրը կրող գեղանկարչական աշխատանքներով («Մուրացկանը» - 1896, «Փողոցի անկիւն մը» - 1897, «Շնչահեղձը» - 1898, «Անապաստանը» - 1899 եւ «Փողոց Մոնմարթրի մէջ») մասնակցեցաւ տարբեր ցուցահանդէսներու: Իսկ 1899ին ձեռնամուխ եղաւ փորագրական գեղանկարչութեան, որ անմիջապէս լայն ճանաչում ապահովեց երիտասարդ արուեստագէտին։ 1901ին մասնակցեցաւ Վենետիկի Պիենալէին:
Սկզբնական շրջանի իր փորագրութիւնները («Աղբահաններ», «Պետրոս Շահին», «Անատոլ Ֆրանս», «Լաթահաւաք կինը», «Զբօսանք», «Հայկական երեկոյի ծրագիր», «Ճեմմա», «Լիլի», «Լուիզ Ֆրանս», «Բեռնակառք», «Գործազուրկը», «Թխահերն ու շիկահերը», «Ինկած ձին») կը յատկանշուին մէկ կողմէ մարդոց գոյութեան պայքարն ու թշուառութիւնը, իսկ միւս կողմէ պերճանքն ու շռայլանքը խորութեամբ պատկերող ինքնուրոյն արուեստով:
Շահին իր գործերուն մէջ կիրարկեց փորագրութեան գրեթէ բոլոր եղանակները (օֆորթ, փափուկ լաք, աքուաթինթա), սակայն իր նախընտրութիւնը միշտ ալ եղաւ չոր ասեղով փորագրութիւնը, զորս հասցուց կատարելութեան:
1905էն սկսեալ Շահին պարբերաբար եղաւ ու ստեղծագործեց նաեւ Իտալիոյ մէջ։ Հռչակաւոր են իր «Իտալական տպաւորութիւններ» շարքի գործերը («Կուլոնի աբբայարանը» - 1915, «Սուրբ Պետրոսի ջրանցքը», «Ոգիներու տունը», «Սուրբ Մարկոսի հրապարակը», «Ի՜նչ գեղեցիկ հայկական քիթ» - 1921, «Հմայիչ կինը», «Հրաշալի երեխան», «Ֆրանչեսկոնի» - երեքն ալ 1922¬25 տարիներուն եւայլն): Այդպէ՛ս, ան արժանացաւ Վենետիկի մեծ նկարիչի եւ Պատուոյ Քաղաքացիի տիտղոսին:
1930ականներուն Շահին ստեղծագործական աշխատանքով ապրեցաւ Պրեթանյը եւ Լա Մանշի ափերը, ստեղծեց բացառիկ գեղեցկութեամբ բնանկարներու շարք («Քրաուզիկ», «Ձկնորսական նաւակներ», «Փոքրիկ լողափ» եւ այլն):
Շահին ստեղեց նաեւ հայ իրականութենէն վերցուած մեծարժէք գործեր, որոնց շարքին են «Ալեւոր հայը», Պողոս Նուպարի, Տիկին Զարմիկեանի, օրիորդ Երամի եւ ուրիշներու դիմանկարները: Գրիգոր Զօհրապի առաջարկութեամբ՝ ստեղծեց մետաղի վրայ փորագրութիւն մը, ուր պատկերուած են ջարդէ փրկուած հայ որբեր, իսկ խորքին՝ Անիի հանրածանօթ Հովիւի եկեղեցին է:
Շահինի ժառանգութեան մաս կը կազմեն նաեւ գիրքերու նկարազարդման մեծարժէք գործեր։
Ձեւաւորած ու նկարազարդած է Անաթոլ Ֆրանսի «Կատակերգական պատմութիւն»ը, Կիւստաւ Ֆլոպէրի «Նոյեմբեր»ը, Կապրիէլ Մուրէի «Փարիզի տօնավաճառի մարդիկ» (140 օֆորթ), Մորիս Պարէսի «Վենետիկի մահը», Վերգիլիոսի «Մշակականք»ը (Տիգրան Փօլատի ու 15 այլ նկարիչներու հետ) եւ այլ գիրքեր: Շահին ընտրուեցաւ բազմաթիւ ընկերութիւններու (Հռոմի իտալական գեղարուեստի ազգային, Լոնտոնի գեղարուեստի թագաւորական եւ այլն) եւ միութիւններու (Փորագրողներու եւ այլն) անդամ:
1928ին, հեռակայ կարգով, Էտկար Շահին ընտրուեցաւ Հայաստանի կերպարուեստագէտներու միութեան պատուոյ անդամ: 1936ին Երեւանի ու Թիֆլիսի, իսկ 1940ին՝ Լենինկրատի Էրմիթաժ թանգարաններուն մէջ կազմակերպուեցան Շահինի փորագրութեանց ցուցահանդէսները։ Շահին իր գործերէն շուրջ 160ը նուիրեց Հայաստանին եւ Երեւանի Ազգային Պատկերասրահին մէջ ունեցաւ իր յատուկ բաժինը: 1974ին, 1994ին եւ 2004ին Երեւանի մէջ կազմակերպուեցան Էտկար Շահինի ծննդեան 100, 120 եւ 130ամեակներուն նուիրուած ցուցահանդէսներ:
Է. Շահինի գործերը կը պահուին Փարիզի Ազգային Գրադարանին, Վենետիկի Քաղաքային Թանգարանին, Հայաստանի Ազգային Պատկերասրահին (300է աւելի), Էրմիթաժի, Մոսկուայի Պուշկինի անուան կերպարուեստի կեդրոնին ու եւրոպական բազում երկիրներու թանգարաններուն մէջ:
Իր կենդանութեան Էտկար Շահին արժանացաւ Ոսկէ Շքանշանի (1900ին, Փարիզ) եւ Ոսկէ Մեծ Մրցանակի (1903ին, Վենետիկ), Ֆրանսայի Պատուոյ Լեգէոնի Ասպետի աստիճանին եւ շքանշանին:
Էտկար Շահինի ստեղծագործական ժառանգութեան մաս կը կազմեն մօտ 450 օֆօրթ, գիրքերու 430 նկարազարդում, 300 գեղանկար, բազմաթիւ գունամատիտանկար եւ գծանկարներ:
Էտկար Շահինի արուեստին ու ժառանգութեան բարձր գնահատականներ նուիրած ֆրանսացի, եւրոպացի եւ այլ օտար հեղինակաւոր արուեստաբանները, միաժամանակ, կարեւորութեամբ շեշտած են անոր ազգային՝ հայկակա՛ն արմատներուն շեշտակի ներգործութիւնն ու արժէքը Է. Շահինի ստեղծագործութեան մէջ։
Իբրեւ այդպիսին՝ իբրեւ 20րդ դարու փորագրական գեղանկարչութեան նշանաւոր վարպետ մը, որուն ազգային ինքնատիպ արուեստը կը նկատուի հայ եւ եւրոպական կերպարուեստի փոխ-պատուաստման նշանակալի երեւոյթներէն մէկը, Էտկար Շահին իրաւամբ կը հանդիսանայ հայ ժողովուրդին պարծանքը՝ աշխարհաքաղաքական սահմաններէ վեր կանգնող արուեստի աշխարհէն ներս։
Հայ մեծանուն գեղանկարիչը վախճանեցաւ Փարիզ, 1947ի Մարտ 18ին։
Ն.