Հայ ժողովուրդի բազմադարեան պատմութիւնը մէկէ աւելի հոգեւորական ճառագայթող մեծութիւններ ունի Ներսէս անունով, որոնք հոգեմտաւոր մեր կեանքը առաջնորդած ու լուսաւորած են իրենց ազգային պայծառամտութեամբ, շնորհալի վաստակով եւ առինքնող անհատականութեամբ։
Ներսէս անունով հայոց մեծամեծներու համաստեղութեան մէջ, Մեծն Ներսէսի, Ներսէս Շնորհալիի եւ Ներսէս Աշտարակեցիի կողքին, անպայման իր բարձրադիր պատուանդանը ունի Պոլսոյ Հայոց Պատրիարք Ներսէս Վարժապետեանը, որուն վախճանման 132րդ տարելիցը կ՚ոգեկոչենք Հոկտեմբեր 26ի այս օրը։
Ներսէս Վարժապետեան Պատրիարք անմահացաւ ոչ միայն Հայ Դատի պահանջատիրութեան ու Հայկական Հարցի քաղաքական լուծման դժուարին ու փշոտ ճանապարհին իր կատարած Գործով, այլեւ՝ հայոց ազգային-եկեղեցական կեանքի ղեկավարման իր բացառիկ ձեռնհասութեամբ եւ, մանաւա՛նդ, ժողովրդավարական օրինակելի վարքագծով։
Օսմանեան Կայսրութեան թաւալգլոր անկումի ծայր աստիճան վտանգաւոր ժամանակաշրջանին, երբ ամբողջական փլուզման անխուսափելիութեան դէմ յանդիման՝ թրքական ներքին «ամրոց»ը ամէն գնով փրկելու ազգայնամոլութեան փարած էր սուլթաններու քաղաքականութիւնը, յատկապէս հայկական նահանգները հայութենէ պարպելու ու թրքացնելու մտասեւեռումով, Ներսէս Վարժապետեան ստանձնեց Հայոց Պատրիարքութիւնը եւ քաջաբար բարձրացուց հայկական լայն ինքնավարութեան դրօշը։
Իր պատրիարքութիւնը նաեւ զուգադիպեցաւ հայոց ազգային զարթօնքի ծայր աստիճան զգայուն, այլեւ՝ օրհնաբեր այն ժամանակաշրջանին, երբ ազգային-եկեղեցական մեր կեանքի ժողովրդավարական ղեկավարման մեծ շարժումը իր սկզբնական փուլը կը բոլորէր եւ ինքնահաստատման երթը արգելակող կաշկանդումներն ու խաւարամտութեան դժուարութիւնները յաղթահարելու հրամայականը կը դիմագրաւէր։
Յանուն ժողովրդավարականացման՝ տարակարծութիւններու, վէճերու եւ հակադրութիւններու առօրեայ մը ստեղծուած էր Պատրիարքարանէն ներս եւ անոր շուրջ. ազգային ժողովականութեան կեանքը թատերաբեմ դարձած էր եկեղեցական թէ աշխարհական գործիչներու ամէնօրեայ մրցապայքարին. անընդհատ Պատրիարք կը հրաժարեցուէր կամ կը փոխուէր՝ ընտրութեանց կիրարկումը ինքնանպատակ խաղի վերածելով։
Ահա ա՛յդ պայմաններուն մէջ, հակառակ երիտասարդ տարիքին Պատրիարքի պատասխանատուութեան կոչուելով՝ Ներսէս Վարժապետեան յաջողեցաւ իր ջանասիրութեամբ եւ հաղորդականութեամբ, լայնախոհութեամբ եւ հեղինակութեամբ, թէ՛ Պատրիարքարանի եւ թէ ազգային-ժողովականութեան կեանքը կայուն եւ համերաշխ հունի մէջ մտցնել եւ արդիւնաւէտ աշխատանքի մղել։
Իբրեւ այդպիսին՝ Վարժապետեան Ներսէս եղաւ 1860ականներու Ազգային Սահմանադրութեան որդեգրումէն ետք ընտրուած Պոլսոյ Հայոց առաջին Պատրիարքը, որ անփոփոխ մնաց պաշտօնի վրայ մինչեւ իր վախճանումը։
Աւազանի անունով Պօղոս՝ ան իր անունն ու մականունը ժառանգած է մեծ հօրմէն, որ ծանօթ երաժիշտ ու վարժապետ եղած է։ Ծնած՝ 28 Յունուար 1837ին Խասքէօյ, Պոլիս, ան ուշիմ եւ փայլուն աշակերտ եղած է իր թաղի Ս. Ներսէսեան դպրոցին մէջ։ 15 տարեկանին դժբախտութիւնը ունեցած է կորսնցնելու հայրը՝ Ստեփանը։ Իբրեւ տան անդրանիկ զաւակը, հօր մահէն ետք, անոր ուսերուն վրայ կը ծանրանայ որբեւայրի մօր, փոքր քրոջը եւ երկու մանկահասակ եղբայրներուն ապրուստի հոգը։
1853ին, 16 տարեկանին, ուսուցչութեան կը կոչուի իր թաղի դպրոցին մէջ եւ կ’արդարացնէ իր նկատմամբ ցուցաբերուած վստահութիւնը։ 1855ին, ուսուցչական պաշտօնով կը տեղափոխուի Ադրիանուպոլիս, ուր արժանանալով առաջնորդին՝ Արիստակէս Եպիսկոպոս Ռափայէլեանի ուշադրութեան եւ հոգածութեան, 1858ին աբեղայ կը ձեռնադրուի եւ այդպէս կը սկսի հոգեւորական իր ծառայութիւնը, որ յատկանշուեցաւ յարաճուն ու արագաքայլ վերելքով։
1859ին իբրեւ հոգեւոր հովիւ ան վերադարձաւ Խասքէօյ։ Ոչ միայն իր ծննդավայր թաղին հոգեմտաւոր զարթօնքին դրօշակիրը դարձաւ, այլեւ՝ մտերմացաւ եւ սերտ գործակիցը դարձաւ եւրոպական մայրաքաղաքներու մէջ բարձրագոյն ուսում ստացած եւ Պոլիս վերադարձած ազատախոհ մտաւորականներու սերունդին, որ ձեռնարկած էր Ազգային Սահմանադրութեան մշակումին։ Ներսէս Վարդապետ կարեւոր ներդրում ունեցաւ Ազգային Սահմանադրութեան որդեգրման համար մղուած պայքարին մէջ եւ, այնուհետեւ, իրեն վստահուած ազգային-հոգեւորական բոլոր աշխատանքները եւ պատասխանատուութիւնները լաւագոյնս ի կատար ածեց։
Հետեւաբար, արդէն կը վայելէր ընդհանուր յարգանք եւ հեղինակութիւն, երբ 26 Ապրիլ 1874ին ընտրուեցաւ Պատրիարք, հազիւ 37 տարեկան հասակին։
Մինչեւ 1884, Ներսէս Վարժապետեան արժանաւորապէս վարեց պատրիարքական պաշտօնը։ Բայց առողջական վիճակը փայուն չէր, շաքարախտ ունէր եւ, Օրմանեան Պատրիարքի վկայութեամբ, կանոնաւոր չէր հետեւեր իրեն յանձարարուած դեղերու օգտագործման։
Այդպէ՛ս, շաքարախտը կտրեց բեղուն գործունէութեամբ յատկանշուած կեանքի թելը Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեանի, որ տակաւին շատ տալիք ունէր հայ ժողովուրդին։
Կիսաւարտ մնաց Գործը մեծանուն հայ հոգեւորականին եւ ազգային գործիչին, որ լիովին արժանի էր ժլատ գնահատականներով ու խստապահանջութեամբ հռչակաւոր Օրմանեան Պատրիարքի հետեւեալ արժեւորումին.
«Ներսէս, կրնանք ըսել, համարձակ, ժամանակի եկեղեցականութեան ցայտուն դէմքն էր, կերպարանով եւ բնաւորութեամբ համակրելի, դաստիարակութեամբ եւ ուսմամբ իր կարգակիցներէն գերազանց, աշխատութեան մէջ անխոնջ, գաղափարներով լայնախոհ եւ օրինաւոր սահմանի մէջ ազատամիտ, ազգասիրական եւ եկեղեցասիրական զգացումներով նշանաւոր, խօսակցութեամբ համեղ, ատենաբանութեամբ ազդու, դժուարութեանց դէմ արի, հնարիմացութեանց մէջ ճարտար, մէկ խօսքով կատարեալ անձնաւորութեան մը տիպար»։
Ներսէս Վարժապետեան Պատրիտարքի անունը անջնջելիօրէն կապուած է Հայկական Հարցի միջազգային արծարծման եւ Հայ Դատի քաղաքական պահանջատիրութեան առաջին քայլերուն՝ իբրեւ ջահակիրը հայ ազգային-ազատագրական շարժման ու Հայաստանի վերածնունդի գաղափարաբանութեան։
Ներսէս Վարժապետեանի պատրիարքութեան շրջանին զուգադիպեցաւ 1877-78ի Ռուս-Թրքական պատերազմը, որ աւարտեցաւ Ցարական Ռուսաստանի յաղթանակով ու Սան Սթեֆանոյի եւ Պերլինի իրերայաջորդ, նաեւ հակասական դաշնագիրներու կնքումով։ Դաշնագիրներ, որոնք Միջազգային Օրէնքի շրջագիծին մէջ, առաջին անգամ ըլլալով, նուիրագործեցին իրաւականութիւնը Հայկական Հարցին՝ մինչ այդ մեծապետական մրցակցութեանց սեղանին վրայ դրուած Արեւելեան Հարցի մեծ օրակարգին մէջ առանձնայատուկ տեղ, արժէք եւ աշխարհաքաղաքական նշանակութիւն շնորհելով Հայկական Հարցին։
Ներսէս Պատրիարք մեծ ներդրում ունեցաւ Հայկական Հարցը միջազգային բեմահարթակ բարձրացնելու գործին մէջ՝ թէ՛ դիւանագիտական լայն շփումներով նախապատրաստական ծաւալուն աշխատանք կատարելով, թէ՛ զոյգ դաշնագիրներու պատրաստութեան ընթացքին հայկական պահանջները արժանաւորապէս բանաձեւելու ճիգ թափելով եւ թէ, մանաւա՛նդ, Պերլինի Դաշնագրի նահանջէն ետք հայ ժողովուրդը յարատեւ պայքարի մղելով։
Պատահականօրէն չէ, հետեւաբար, որ Խրիմեան Հայրիկի հետ Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեան դարձաւ նախակարապետը Հայկական Ազատամարտին։
Իր կողմէ պարզուած Հայկական լայն ինքնավարութեան դրօշը առաջնորդող ուղենիշ դարձաւ հայ յեղափոխական շարժման շղթայազերծումին եւ հայ յեղափոխական կուսակցութիւններու քաղաքական հունաւորման համար։ Թէեւ Խրիմեան ու Վարժապետեան երկուքն ալ հեռու էին, քաղաքական իրենց առաջադրանքներուն մէջ, Հայաստանի անկախացումն ու հայ ժողովուրդի ամբողջական ազատագրութիւնը պահանջելէ, այսուհանդերձ՝ Հայ Դատի իրատես ու հեռատես անոնց պահանջատիրութիւնը ուղեցոյց դարձաւ հայ յեղափոխական կուսակցութիւններուն համար, որոնք համապատասխան պատշաճեցումի ենթարկեցին իրենց արմատական պահանջները՝ առաւելագոյն եւ նուազագոյն առաջադրանքներու եւ ծրագիրներու մօտեցումը որդեգրելով։
Աւելի՛ն. Հայ Դատի պահանջատիրութիւնը յարատեւ պայքարի վերածելու եւ բուն Երկիրը՝ հայկական նահանգները սեւեռակէտ դարձնելու առումով՝ Խրիմեանի հետ, Վարժապետեան ներշնչման աղբիւր դարձաւ հետագայ հայ յեղափոխական գործիչներուն։ Եւ այսօր, երբ Ներսէս Պատրիարք Վարժապետեանի մահուան 132րդ տարելիցին առիթով կը խոնարհինք անոր անմեռ յիշատակին առջեւ, կ’արժէ աղօթքի մը ջերմեռանդութեամբ արձագանգել Անոր պատգամին.
«Դէպի Երկիր, դէպի ժողովուրդ... Այսպիսի գործեր ո՛չ մէկ օրուան մէջ, ո՛չ մէկ մարդու ձեռքով կրնան կատարուիլ... Պատրաստուինք մեր ապագային։ Նախ չկենանք հոս (կ’ակնարկէ Պոլիս մնալուն - Ն.). Հայաստան երթանք։ Հայաստան ղրկենք ինչ որ ունինք ազգին մէջ՝ բանիբուն, տաղանդաւոր, ազգասէր, եկեղեցասէր։ Հայաստան երթան մեր դաստիարակներ, ուսուցիչներ, մեր այնքան վառվռուն երիտասարդներ։
Հայաստան երթան մեր արուեստագէտներ, վաճառականներ։ Հայաստան երթան այնքան դժբախտ պանդուխտներ։ Ոչ եւս պիտի ըլլայ հոն սով, սրածութիւն, ոչ եւս հարստահարութիւն, ոչ եւս կենաց եւ ընչից եւ պատուոյ առեւանգութիւն, ոչ եւս աշխատութեան խափանում։ Ուղիներ պիտի բացուին, ջրանցքներ պիտի շինուին, գործարաններ պիտի կառուցուին»։
Ն.