Եթէ մինչեւ Սեպտեմբերի 3-ը բոլորի ուշադրութեան կեդրոնում ներքաղա- քական եւ աւելի շատ քաղաքային խնդիրներն էին, քաղաքացիական խմբերի ակտիվ մասնակցութեամբ, ապա Սեպտեմբերի 3-ից յետոյ իրավիճակը կտրուկ փոխուեց:

Հիմա բոլոր քննարկումների առանցքում Հայաստանի՝ մաքսային միութեանը միանալու որոշումն է: Ինչ ենք մենք ստանում սրանից, ինչ են մտածում քաղաքական ուժերը: Երկրի հարցը ծրագրի հիւրն էր Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի ներկայացուցիչ Հրանդ Մարգարեանը:
 

Հանրային աղմուկը շատ մեծ է: Ինչ է տեղի ունեցել, ինչ արտառոց բան է պատահել: Արդեօք նոր փուլ եւ կամ բախտորոշ ժամանա՞կ է սկսւում Հայաստանի համար: 

Ամենակարեւոր հարցը, որի վերաբերեալ քիչ անդրադարձ է եղել, այն է, որ մեր երկիրը պատերազմի մէջ է, չնայած որ այսօր զինադադարի հանգրուանն է: Պատերազմը միշտ է հնարաւոր: Եթէ մենք այս ակնոցով ենք նայում հարցին, ապա ուզում եմ մէջբերել մի ասացուածք‘ ասում են գետանցումի ժամանակ ձիերը չեն փոխում: Պատերազմի ժամանակ երկրի արեւելումը չի փոխւում, դաշնակիցներին չեն լքում: Եթէ այս իրողութիւնը մենք նկատի ունենանք եւ լուրջ վերաբերուենք նրան, որ մեր գլխաւոր հարցը Արցախի հարցն է եւ այդ հարցով մենք կարողանանք մինչեւ վերջ յաղթանակ ապահովել մեր ժողովրդի համար, այն խօսակցութիւնները, որ մենք կարող ենք ձիերը փոխել եւ այլ ուղղութեամբ գնալ՝ ամբողջութեամբ աւելորդ կը դառնան: Գաղտնիք չէ, որ մեր երկրի պաշտպանական համակարգը հիմնուած է ռուսական դպրոցի վրայ, եւ այդ համակարգը փոխելը երկար ժամանակ կը պահանջի: Դա կախուած չէ մեր կամքից եւ ցանկութիւնից: Եթէ մենք նկատի ունենանք, որ երկրի հիմնական հարցը ուժանիւթն է, դարձեալ կարող ենք եզրակացնել, թէ որն է մեր ընտրութեան հնարաւորութիւնը: Այսինքն, հարցին պէտք է նայել այսպէս‘ դիրքորոշումը մեր ցանկութեամբ եւ քմահաճոյքով չէ պայմանաւորուած: Մեզ համար մի դիրքորոշում գոյութիւն ունի՝ հնարաւոր կարելին: Պէտք է մնացած ամէն ինչից տարբերակել՝ ո՞րն է այսօր հնարաւորը մեզ համար, ո՞րն է, որ այսօր մեզանից նուազ գին է պահանջելու եւ ո՞րն է, որ մեզ կը տայ առաւելութիւն:

Եթէ զգացական կտրուածքով նայենք եւ նկատի չունենանք, որ պատերազմի մէջ ենք, հաշուի չառնենք Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը եւ պաշտպանական համակարգի առանձնայատկութիւնները, ապա հարցին՝ Եւրոպա՞, թէ՞ Ռուսաստան, կարելի է միանշանակ պատասխանել՝ Եւրոպա: Սակայն հարցն այդ ձեւով դրուած չի եւ ճիշդ է, որ այսօր մենք հարցին ոչ թէ զգացմունքային մօտեցում ցուցաբերենք, այլ ամենալուրջ պատասխանատուութեամբ վերաբերուենք, անկախ այն բանից, թէ իշխանութիւններն ինչպէս ընտրեցին այս ճանապարհը՝ ինչ սխալներ եւ բացթողումներ ունեցան, ինչքանով կարողացան այս ամէնին համաքայլ պահել ամբողջ քաղաքական դաշտը, քաղաքական միջավայրը: Ի վերջոյ երկրի կողմնորոշման հարց է, իսկ այդ երկրում կան քաղաքական ուժեր՝ ընդդիմութիւն, իշխանութիւն, տարբեր քաղաքական հոսանքներ, որոնք այս հարցում պէտք է ունենային միանըման դիրքորոշում: Սակայն իշխանութիւնը այդ միասնական դիրքորոշման կայացման հնարաւորութիւնը չստեղծեց:

Այսինքն, ձեր պատասխանից պէտք է ենթադրել, որ Հայաստանի այս ընտրութիւնը, եթէ մենք դիտարկում ենք անվտանգութեան, Ղարաբաղի հարցի, ուժանիւթի անվըտանգութեան եւ մի շարք այլ խնդիրների համաթեքսթում, ապա ձեզ համար ընդունելի, հասկանալի, ընկալելի է եւ հիմնաւորուած: Ձեր առարկութիւնը միայն որոշումը ընդունելու ձեւի՞ն է վերաբերում:

 Այո:

 Հիմա այդ կայ՝ քաղաքական կուսակցութիւններին, հասարակութեան լայն շերտերին, եթէ չասեմ մասնակից դարձնելու, ապա գոնէ իրազեկելու գործընթաց: Այդ դէպքում, եթէ դուք նայում էք, եւ, ըստ էութեան, մեր երկրի ղեկավարն էլ նայել է այդ տեսանկիւնից՝ ազգային անվտանգութիւն, Ղարաբաղ, ուժանիւթ եւ այլն… ինչի՞ համար էին երեք տարի ու կէս ձգուող այս բանակցութիւնները: Ինչո՞ւ էր այդքան ջանք, այդքան նիւթական, այդքան մարդկային պաշար օգտագործւում: Իսկապէ՞ս մեզ թւում էր, թէ հնարաւոր է մեր անվտանգութիւնն ապահովել Ռուսաստանի օգնութեամբ, բայց մնացած բարիքները ստանալ Եւրոպայից:

Ես չեմ կարծում, թէ դա անօգուտ աշխատանք է եղել: Եւրոպական արժէքները որդեգրելը, մեր երկիրը եւրոպական արժէքներին համապատասխանեցնելը, կարծում եմ, մի նպատակ է, որն այսօր էլ մենք պէտք է հետապընդենք: Այսինքն, մենք պէտք է ձգտենք եւրոպական արժէքների՝ ոչ անպայման Եւրոպական Միութեանը մաս կազմելու նպատակով: Մի բան է քաղաքական դիրքորոշումը, մէկ այլ բան‘ քաղաքական եւ հասարակական արժէքները, որոնք դու իբրեւ նպատակ ես ճշդում եւ փորձում ես հասնել դրան: Այնպէս որ դա ի զուր աշխատանք չի եղել, չեմ էլ կարող ասել, թէ մենք վնաս ենք կրել՝ ծախսել ենք, մսխել: Ընդհակառակը, մենք մի բան էլ շահել ենք այդ ընթացքում:

Չե՞նք վնասուել որեւէ բանով: Ասենք, որպէս վստահելի գործընկեր մեր վարկանիշը չտուժե՞ց:

Ես այդպէս չեմ մտածում: Այլ է, եթէ մենք Եւրոպային խաբած լինէինք, այլ է, եթէ մենք ասէինք, ձեզ հետ այլեւս գործ չունենք: Մեր կազմակերպութիւնը միշտ էլ յայտարարել է, որ մենք ձգտում ենք մեր երկիրը համապատասխանեցնել եւրոպական արժէքներին: Եւրոպական արժէքներին համապատասխանեցնել երկիրը չի նշանակում անպայման մաս կազմել ազատ տնտեսական գօտուն: Դրանք տարբեր գործընթացներ են եւ այստեղ մեկնաբանութեան անհրաժեշտութիւն կայ՝ մէկը միւսին խանգարո՞ւմ է, թէ՞ ոչ, եւ, եթէ խանգարում է, ապա որքանով է խանգարում: Մեր երկիրը իւրայատուկ երկիր է: Ոչ սահման ունի Ռուսաստանի հետ, ոչ էլ սահման ունի Եւրոպայի հետ: Մի տեղ Վրաստանն է մեր ճանապարհին, մի տեղ Թուրքիան, որն էլ փակ է: Այս իւրայատուկ կարգավիճակը գուցէ մեզ համար ապահովէր իւրայատուկ անդամակ- ցութիւն երկու միութիւններին էլ: Չստացուեց:

Երկու կողմն էլ ասում է, որ դա հնարաւոր չէ: Իսկ ինչ վերաբերում է Եւրոպայի հետ յարաբերութիւններին՝ դուք ասում էք, որ չէք կարծում, թէ դա անօգուտ աշխատանք է: Այսինքն արժէքները ներմուծել՝ պէտք է, եւ հիմա էլ է պէտք, բայց այլ հարց է այսպէս վիրթուալ եւրոպական արժէքներ ներմուծել ասելը, այլ հարց է, երբ ստանում ենք յստակ ընկերակցութեան համաձայնագիր, ազատ, խորը համապարփակ առեւտրի համաձայնագիր: Տարբեր հարթութիւններ են: 

Արժէքներին ձգտելը պայմանաւորուած է մեր էութեամբ: Ընկերակցութեան համաձայնագրին միանալը մեր ցանկութեամբ է պայմանաւորուած: Մէկը ցանկութիւնն է, միւսը՝ պայմանները: Ես կարծում եմ, շատ-շատերիցս եւրոպացիներն աւելի լաւ են գիտակցում, թէ մենք ինչ կաշկանդումներ ունէինք, ինչ դժուարութիւններ եւ ինչ հնարաւորութիւններ ունէինք: Երբ մենք գլխակորոյս վազում էինք դէպի Եւրոպա, իրենք մեզնից աւե- լի շատ էին զարմանում: Սակայն այդ վազքի պատճառը, իմ կարծիքով, եւրոպական արժէքներին ձգտելն է: Մենք փորձում էինք եւրոպական արժէքները բերել մեր երկիր: Եւ ես կարծում եմ, որ այդ ընթացքը պէտք չէ դադարի:

Կարո՞ղ եմ ենթադրել, որ Հայաստանի այս ընտրութիւնը ՀՅԴ արտաքին քաղաքական պատկերացումների հետ այս մասով համահունչ է:

Մեծ հաշուով՝ այո: Սակայն մեր երկիրը կարգի բերելու, ժողովրդավարութիւն հաստատելու՝ երկիր դարձնելու համար մենք պէտք չունենք եւրոպացի- ների միջամտութեանը:

Բայց դա գաղտնի՞ք է:

Յամենայն դէպս, ես կարծում եմ, որ դա մենք չենք ընդունում: Մենք չենք ընդունում, որ մեզ մօտ արտաքին ճնշումով պէտք է որեւէ բան փոխուի: Մեր ժողովրդի կամքով, ցանկութեամբ դա պէտք է փոխուի: Երբ արտաքին ուժին ենք կառչում, դրա դիմաց գին ենք վճարում: Այդ գինը յաճախ աւելի ծանր է լինում: Ուզում եմ ասել, այո, գուցէ նոյն մտահոգութիւնը կայ նաեւ այս ուղղութեամբ, բայց այնպէս չի թէ միւս ուղղութեամբ մենք մտահոգութիւն չունենք:

(Հարցազրոյցը կը շարունակուի ու կ'ամբողջանայ մեր վաղուայ թիւով)