«Շատ ու­րա­խա­լի է, որ հայ–­յու­նա­կան մշա­կու­թա­յին ու կրթա­կան ո­լորտ­նե­րում աշ­խու­ժա­ցում եւ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն է նկատ­ւում»
Ծ­նո­ւել է 1951թ. Ե­րե­ւա­նում, ա­կա­դե­մի­կան Սեն Ա­րեւ­շա­տեա­նի եւ բա­նա­սէր Ք­նա­րիկ Տէր-­Դաւ­թեա­նի ըն­տա­նի­քում: 1975թ. ա­ւար­տել է Ե­րե­ւա­նի

Պե­տա­կան Կոն­սեր­վա­տո­րիան։ 1976 թո­ւա­կա­նից աշ­խա­տում է Ա­րո­ւես­տի Ինս­տի­տու­տում: 1992-2005թթ.՝ Հո­գե­ւոր Ե­րաժշ­տու­թեան Թե­մա­տիկ Խմ­բի ղե­կա­վար: 1993-2001թթ. աշ­խա­տակ­ցել է Հայ­կա­կան Հան­րա­գի­տա­րա­նի խմբագ­րու­թիւ­նում, իսկ 1990 թո­ւա­կա­նից առ այ­սօր դա­սա­ւան­դում է Ե­րե­ւա­նի Կոն­սեր­վա­տո­րիա­յում։ 2000 թո­ւա­կա­նից առ­ այ­սօր հայ հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան պե­տա­կան կենտ­րո­նի գի­տաշ­խա­տա­կից է: Ա­րո­ւես­տա­գի­տու­թեան դոկ­տոր, պրո­ֆե­սոր՝ 2000ից։ 2006թ­.ից մին­չեւ օրս, Հա­յաս­տա­նի բիւ­զան­դա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի ազ­գա­յին յանձ­նա­ժո­ղո­վի գի­տա­կան քար­տու­ղար: Հայ հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան պե­տա­կան կենտ­րո­նի «­Ման­րու­սում» մի­ջազ­գա­յին ե­րաժշ­տա­գի­տա­կան ժո­ղո­վա­ծո­ւի հա­մա­հիմ­նա­դիր եւ պա­տաս­խա­նա­տու խմբա­գիր: 2013թ. Ան­նա Ա­րեւ­շա­տեա­նին շնոր­հո­ւել է Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թեան ա­րո­ւես­տի վաս­տա­կա­ւոր գոր­ծի­չի կո­չու­մը:

Հար­ցազ­րոյ­ցը «Ա­զատ Օր»ի կող­մէ վա­րեց՝ ԳԷՈՐԳ ՂԱԶԱՐԵԱՆ

Յար­գե­լի տի­կին Ա­րեւ­շա­տեան. յայտ­նի է, որ հայ հո­գե­ւոր մշա­կոյ­թը, ան­քակ­տե­լի թե­լե­րով կա­պո­ւած լի­նե­լով ա­րե­ւե­լեան-քրիս­տո­նէա­կան ա­ւան­դու­թեան հետ, այ­նու­հան­դերձ ու­նի իր իւ­րա­յա­տուկ դէմ­քը: Ըստ Ձեզ՝ ո­րո՞նք են հայ հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան բնո­րոշ ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րը:

Իրоք, հայ հոգ­ևոր մշա­կոյ­թը, այդ թւում նաեւ հայ հոգ­ևոր ե­րաժշ­տու­թիւ­նը քրիս­տո­նէա­կան մշա­կոյ­թի հնա­գոյն ճիւ­ղե­րից է: Այն ձե­ւա­ւո­րո­ւել է 4-5րդ դդ.՝ պատ­մու­թեան ըն­թաց­քում՝ պահ­պա­նե­լով իր իւ­րա­յա­տուկ դէմ­քը: Ա­ռա­ւել բնո­րոշ գծե­րից կա­րե­լի է նշել կա­պը ժո­ղովր­դի դա­րա­ւոր լսո­ղա­կան փոր­ձի հետ` նկա­տի ու­նեմ նախ ժո­ղովր­դա­կան ե­րաժշ­տա­կան բա­նա­հիւ­սու­թիւ­նը իր հա­րուստ ե­լե­ւէ­ջա­յին կազ­մով, ո­րը լա­ւա­գոյնս դրսե­ւո­րո­ւել է նաեւ հո­գե­ւոր եր­գաս­տեղ­ծու­թեան մէջ:

Հայ ե­կե­ղե­ցա­կան եր­գե­ցո­ղու­թիւ­նը հիմ­նո­ւած է ու­թը այս­պէս կո­չո­ւած «ձայ­նե­րի» վրայ: Խնդ­րեմ ման­րա­մաս­նէք, թէ ի՞նչ են այս «ձայ­նե­րը»:

«­Ձայ­նե­րը» ե­կե­ղե­ցու կող­մից հաս­տա­տագ­րո­ւած եւ կա­նո­նա­կար­գո­ւած այն ձայ­նե­ղա­նակ­ներն են` ժա­մա­նա­կա­կից լե­զո­ւով ա­սած «գամ­մա­նե­րը» կամ «տո­նայ­նու­թիւն­նե­րը», ո­րոնց պէտք է ան­պայ­ման հե­տե­ւէին միջ­նա­դա­րեան ե­կե­ղե­ցա­կան եր­գաս­տեղծ­նե­րը՝ ի­րենց եր­գա­սա­ցու­թիւն­նե­րը յօ­րի­նե­լիս:

Հե­տաքրք­րա­կան է, որ ութ ձայ­նե­րի հա­մա­կար­գի վրայ է հիմ­նո­ւած նաև բիւ­զան­դա­կան հո­գե­ւոր եր­գա­սա­ցու­թիւ­նը: Կա՞յ ար­դեօք ծա­գում­նա­բա­նա­կան կամ որ­ևէ այլ կապ այս եր­կու ա­ւան­դոյթ­նե­րի մի­ջեւ:

«Ութ­ձայն» (յու­նա­րէն՝ Օկ­տո­՚ի­խոս) հա­մա­կար­գի գա­ղա­փա­րը հա­մա­պար­փակ` ու­նի­վեր­սալ մի աս­տո­ւա­ծա­բա­նա­կան կա­տե­գո­րիա էր, ո­րը մշա­կո­ւել էր ե­կե­ղե­ցու Հայ­րե­րի կող­մից: Ուս­տի բնա­կան է, որ տար­բեր ե­կե­ղե­ցի­նե­րի երգ­չա­կան ա­ւան­դոյթ­նե­րում ան­կաս­կած կան ընդ­հա­նուր կէ­տեր: Այս­տեղ սա­կայն պէտք է հա­շո­ւի առ­նել, որ ա­մէն ե­կե­ղե­ցի հիմ­նո­ւել է նա­խե­ւա­ռաջ իր ազ­գա­յին ե­րաժշտա­կան ա­ւան­դոյթ­նե­րի վրայ, որ­պէս­զի ա­ւե­լի մօտ եւ հաս­կա­նա­լի լի­նի իր ժո­ղովր­դին:

Տի­կին Ա­րեւ­շա­տեան, հայ հոգ­ևոր ե­րաժշ­տու­թեան ձայ­նա­նիշ­ներն են ե­ղել խա­զե­րը: Խնդ­րեմ՝ հա­մա­ռօտ կը պատ­մէ՞ք դրանց մա­սին:
Ան­տիկ (հնա­դա­րեան) աշ­խար­հում ու նա­խե­ւա­ռաջ Հին Յու­նաս­տա­նում, կի­րա­ռո­ւել է տա­ռա­յին նո­տագ­րու­թիւ­նը, ո­րը յայտ­նի էր նաեւ հել­լէ­նիս­տա­կան եւ վաղ-քրիս­տո­նէա­կան Հա­յաս­տա­նում:

Այդ մա­սին է վկա­յում, օ­րի­նակ, 5-րդ դ. հայ պատ­միչ Ղա­զար Փար­պե­ցու «­Հա­յոց Պատ­մու­թեան» այն հա­տո­ւա­ծը, որ­տեղ խօ­սե­լով սուրբ թարգ­մա­նիչ­նե­րից մէ­կի` Հա­յոց կա­թո­ղի­կոս Սա­հակ Ա. Պար­թե­ւի (387-439 թթ.) շնորհ­նե­րի մա­սին, նա ա­սում է, որ Սա­հա­կը ոչ միայն իր փի­լի­սո­փա­յա­կան գի­տա­պա­շա­րով գե­րա­զան­ցում էր ան­գամ ժա­մա­նա­կի յոյն փի­լի­սո­փա­նե­րին, այլ նաեւ հմուտ էր ե­րաժշ­տա­կան տա­ռե­րի գի­տու­թեան մէջ: Սա­կայն, մօ­տա­ւո­րա­պէս 8-9րդ դա­րե­րում, անհ­րա­ժեշ­տու­թիւն է ծա­գել ո­րե­ւէ ձե­ւով ամ­րագ­րե­լու, ար­ձա­նագ­րե­լու ե­կե­ղե­ցի­նե­րում հնչող բա­ւա­կան բազ­մա­ցած հո­գե­ւոր եր­գե­րը: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով ե­րե­ւան ե­կան նեւ­մա­յին` նաեւ խա­զա­յին նշան­նե­րի հա­մա­կարգ­նե­րը, ո­րոնք հիմ­նո­ւած էին պրո­սո­դիա­յի, այ­սինքն՝ ա­ռո­գա­նու­թեան եւ կէ­տադ­րու­թեան նշան­նե­րի վրայ: Խա­զա­յին նշում­ներ պա­րու­նա­կող հայ­կա­կան հնա­գոյն պահ­պա­նո­ւած ձե­ռագ­րա­կան պա­տա­ռիկ­նե­րը թո­ւագր­ւում են 9-10րդ դա­րե­րով: Հե­տա­գայ դա­րե­րում խա­զե­րի, ինչ­պէս եւ նեւ­մե­րի հա­մա­կար­գը զար­գա­ցել եւ ճո­խա­ցել է` իր ծաղկ­մա­նը հաս­նե­լով 12-14րդ դա­րե­րում, ինչ­պէս Հա­յաս­տա­նում (յատ­կա­պէս հայ­կա­կան Կի­լի­կիա­յում), այն­պէս էլ` Բիւ­զան­դիա­յում:

Խա­զե­րի ճշգրիտ նշա­նա­կու­թիւ­նը դժբախ­տա­բար կո­րել է: Այ­սօր ի՞նչ է ար­ւում՝ խա­զե­րը վեր­ծա­նե­լու ուղ­ղու­թեամբ:

Խա­զե­րի վեր­ծա­նու­թեան հար­ցով զբա­ղո­ւել են շա­տե­րը: Դե­ռեւս Կո­մի­տաս Վար­դա­պե­տը իր ե­րաժշ­տա­գի­տա­կան հե­տա­զօ­տու­թիւն­նե­րի ա­ռանցքն էր դարձ­րել խա­զե­րի վեր­ծա­նու­թիւ­նը՝ նո­ւի­րե­լով դրան տաս­նա­մեակ­ներ: Ցա­ւօք, իր ող­բեր­գա­կան ճա­կա­տագ­րի բե­րու­մով՝ Կո­մի­տա­սին չյա­ջո­ղո­ւեց ամ­բող­ջաց­նե­լու իր պրպտում­նե­րը: Են­թադր­ւում է, որ 1915թ. դժնդակ դէպ­քե­րի ժա­մա­նակ Կո­մի­տա­սի այլ ձե­ռագ­րե­րի թւում առգ­րա­ւո­ւել եւ կո­րել է նաեւ նրա խա­զա­գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը: Մեր օ­րե­րում այդ հար­ցով հայ ե­րաժշ­տա­գէտ­նե­րից զբա­ղո­ւել են Ռո­բերտ Ա­թա­յեա­նը, Նի­կո­ղոս Թահ­մի­զեա­նը, Գէորգ Գեո­դա­կեա­նը, յա­ջորդ սերն­դից` Լէոն Յա­կո­բեա­նը եւ Ար­թուր Շահ­նա­զա­րեա­նը, թէեւ վերջ­նա­կան ար­դիւն­քի չեն յան­գել: Չ­նա­յած այդ հան­գա­ման­քին, նրանց ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րը բա­ւա­կան յստա­կեց­րել են խա­զա­յին նո­տագ­րու­թեան մի շարք ընդ­հա­նուր օ­րի­նա­չա­փու­թիւն­նե­րի եւ ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւն­նե­րի մա­սին մեր պատ­կե­րա­ցում­նե­րը:

Տի­կին Ա­րեւ­շա­տեան, Մեծ Հայ­քի Տայք նա­հան­գին նո­ւի­րո­ւած գի­տա­ժո­ղո­վում, որ կա­յա­ցաւ այս տա­րի Ե­րե­ւա­նում, Դուք լու­սա­բա­նե­ցիք Ներ­սէս Գ. Տա­յե­ցի Կա­թո­ղի­կո­սի դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը հայ ե­կե­ղե­ցա­կան ե­րաժշ­տու­թեան զար­գաց­ման գոր­ծընթա­ցում…

Ա­յո՛, իմ զե­կու­ցու­մը նո­ւի­րո­ւած էր Ներ­սէս Գ. Տա­յե­ցու (641-661 թթ.)` հայ հո­գե­ւոր եր­գա­րո­ւես­տի հե­տա­գայ զար­գաց­ման հա­մար կա­րե­ւոր մի նա­խա­ձեռ­նու­թեա­նը: 5րդ դա­րից ի վեր հայ հո­գե­ւոր եր­գա­րո­ւես­տը ո­րո­շա­կի ու­ղի էր ան­ցել՝ կու­տա­կե­լով մի ստո­ւար եր­գա­ցանկ, ո­րը կի­րառ­ւում էր ե­կե­ղե­ցա­կան տա­րո­ւայ տօ­նա­ցոյ­ցի զա­նա­զան ա­րա­րո­ղու­թիւն­նե­րի ե­րաժշ­տա­կան ձե­ւա­ւո­րու­մը ա­պա­հո­վե­լու հա­մար: Սա­կայն մեր պատ­մագ­րու­թեան մէջ յի­շա­տա­կո­ւած յայտ­նի մի մի­ջա­դէպ, կա­պո­ւած Ներ­սէս Տա­յե­ցու կող­մից հրա­ւի­րո­ւած ե­կե­ղե­ցա­կան ժո­ղո­վի ըն­թաց­քում տե­ղի ու­նե­ցա­ծին, ստի­պեց կա­թո­ղի­կո­սին լրջօ­րէն մտա­հո­գո­ւե­լու ե­կե­ղե­ցա­կան եր­գե­ցո­ղու­թեան միա­կեր­պու­թեան հար­ցով: Ն­րա յանձ­նա­րա­րա­կա­նով՝ Շի­րա­կի դպրե­վան­քի դպրա­պետ Բար­սեղ Ճո­նը, շրջե­լով Հա­յաս­տա­նի տար­բեր գա­ւառ­նե­րում եւ ընտ­րե­լով լա­ւա­գոյ­նը, ստեղ­ծեց հո­գե­ւոր եր­գե­րի այս­պէս կո­չո­ւած «­Ճո­նըն­տիր» ժո­ղո­վա­ծուն, ո­րը, հա­ւա­նա­բար, 8րդ դա­րում հիմք ծա­ռա­յեց փի­լի­սո­փայ, քե­րա­կան, թարգ­մա­նիչ եւ եր­գա­հան Ս­տե­փա­նոս Սիւ­նե­ցու ի­րա­գոր­ծած Շա­րակ­նո­ցի կար­գա­ւոր­ման հա­մար:

Քա­ղա­քա­մայր Ա­նին ա­ռա­ւե­լա­պէս յայտ­նի է որ­պէս հա­զար ու մէկ ե­կե­ղե­ցու քա­ղաք: Բայց պարզ­ւում է, որ այն յայտ­նի է ե­ղել նաեւ իր ե­րաժշ­տա­կան ա­ւան­դով՝ մի թե­մա, ո­րին անդ­րա­դար­ձել էք յա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թեամբ:

Բ­նա­կա­նա­բար, Բագ­րա­տու­նի­նե­րի թա­գա­ւո­րու­թեան մայ­րա­քա­ղաք Ա­նին, որ­տեղ ծաղ­կել են քա­ղա­քա­յին կեան­քը, ճար­տա­րա­պե­տու­թիւ­նը, ար­հեստ­ներն ու ա­րո­ւեստ­նե­րը, չէր կա­րող նաեւ բարձր ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյթ չու­նե­նալ: Այդ մա­սին վկա­յում են բազ­մա­թիւ պատ­մա­կան աղ­բիւր­ներ: Սա­կայն որ­պէս ա­ռան­ձին ճիւղ` Ա­նիի ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյ­թը չէր ար­ժա­նա­ցել յա­տուկ ու­սում­նա­սի­րու­թեան: Այդ բա­ցը հայ ե­րաժշ­տա­կան միջ­նա­դա­րա­գի­տու­թեան մէջ փոր­ձել ենք լրաց­նել մեր մե­նագ­րու­թեամբ, որն այդ­պէս էլ վեր­նագ­րո­ւած է` «Ա­նիի ե­րաժշտա­կան մշա­կոյ­թը», որ­տեղ հնա­րա­ւո­րինս անդ­րա­դար­ձել եմ այդ փա­ռա­ւոր, թէեւ հա­կա­սա­կան ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ե­րաժշ­տա­կան մշա­կոյ­թի տար­բեր դրսե­ւո­րում­նե­րին` նե­րա­ռեալ խո­շոր ստեղ­ծա­գործ ան­հատ­նե­րի ժա­ռան­գու­թեա­նը, գե­ղա­գի­տա­կան մտքի ձերք­բե­րում­նե­րին եւ այլն:

Այ­սօր, երբ աշ­խարհն ա­րա­գօ­րէն փո­փոխ­ւում է, նոր սերն­դին հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թիւ­նը մատ­չե­լի ու սի­րե­լի դարձ­նե­լու նպա­տա­կով կա­տար­ւում են շա­րա­կան­նե­րի վե­րամ­շա­կում­ներ՝ ար­դի գոր­ծի­քա­ւոր­մամբ եւ ռիթ­մի­կա­յով: Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ հե­ռան­կար­ներ եւ կամ վտանգ­ներ ու­նեն այդ փոր­ձե­րը:

Իմ կար­ծի­քով՝ այս­տեղ կան ե՛ւ դրա­կան, ե՛ւ բա­ցա­սա­կան կող­մեր: Ե­թէ այդ վե­րամ­շա­կու­մե­րը կա­տա­րո­ւած են տա­ղան­դա­ւոր եւ բա­նի­մաց ստեղ­ծա­գոր­ծո­ղի կող­մից, ճա­շա­կով եւ զգու­շա­ւո­րու­թեամբ, ինչ­պէս դա ա­նում էր Կո­մի­տա­սը, ա­պա դա կա­րող է միայն նպաս­տել մեր հո­գե­ւոր եր­գա­րո­ւես­տի տա­րած­մա­նը եւ ե­րի­տա­սար­դու­թեան շրջա­նա­կում նրա հան­դէպ սէր եւ հե­տաքրք­րու­թիւն ա­ռա­ջաց­նե­լու գոր­ծում: Ար­դի հայ կոմ­պո­զի­տոր­նե­րից (եր­գա­հան­նե­րից) շա­տերն են դի­մում հայ հո­գե­ւոր եր­գա­րո­ւես­տի գան­ձա­րա­նին՝ ստեղ­ծե­լով բարձ­րար­ժէք գոր­ծեր, ո­րոնք որ­քան ա­ւան­դա­կան են, նոյն­քան էլ` ար­դիա­կան: Եւ դա մե­ծա­պէս հարս­տաց­նում է հայ ժա­մա­նա­կա­կից ե­րաժշ­տու­թեան հա­մայ­նա­պատ­կե­րը: Սա­կայն, ցա­ւօք, յա­ճախ կա­րե­լի է լսել եւ հա­կա­ռակ օ­րի­նակ­ներ, ո­րոնք, ի­հար­կէ, ո­րե­ւէ մնա­յուն ար­ժէք չեն կա­րող ներ­կա­յաց­նել:

Տի­կին Ա­րեւ­շա­տեան, վեր­ջերս նոյ­նիսկ միջ-պե­տա­կան մա­կար­դա­կով ա­ւե­լի յա­ճախ է խօս­ւում հայ-յու­նա­կան մշա­կու­թա­յին ու կրթա­կան ո­լորտ­նե­րի աշ­խու­ժաց­ման ու սեր­տաց­ման անհ­րա­ժեշ­տու­թեան մա­սին: Հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան աս­պա­րէ­զում այս ուղ­ղու­թեամբ ինչ­պի­սի՞ն է ի­րա­վի­ճա­կը:

Շատ ու­րա­խա­լի է, որ հայ–­յու­նա­կան մշա­կու­թա­յին ու կրթա­կան ո­լորտ­նե­րում աշ­խու­ժա­ցում եւ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն է նկատ­ւում: Դա միայն կա­րե­լի է ող­ջու­նել, ո­րով­հե­տեւ այդ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներն ի­րենց ար­մատ­նե­րով շատ հնուց են գա­լիս. միայն բա­ւա­կան է յի­շա­տա­կել յու­նա­բան դպրո­ցի բա­րե­բեր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը վաղ Միջ­նա­դա­րում: Իսկ հո­գե­ւոր ե­րաժշ­տու­թեան աս­պա­րէ­զում կա­րող եմ յի­շել, որ երբ 2001թ. ողջ քրիս­տո­նեայ աշ­խար­հը մեզ հետ միա­սին նշում էր Հա­յաս­տա­նում քրիս­տո­նէու­թեան՝ որ­պէս պե­տա­կան կրօ­նի ըն­դուն­ման 1700ա­մեա­կը, «­Քեզ, քրիս­տո­նեայ Հա­յաս­տան» մի­ջազ­գա­յին մեծ փա­ռա­տօ­նին մաս­նակ­ցե­լու հա­մար մենք հրա­ւի­րե­ցինք ա­նո­ւա­նի ե­րաժշտա­գէտ եւ խմբա­վար Գ­րի­գո­րիոս Ս­տա­թի­սի հան­րա­յայտ երգ­չա­խում­բը, ո­րը մի ա­ռան­ձին ծրագ­րով ներ­կա­յաց­րեց (կար­ծում եմ, ա­ռա­ջին ան­գամ Հա­յաս­տա­նում) բիւ­զան­դա­կան հա­րուստ հո­գե­ւոր եր­գա­րո­ւես­տի նմոյշ­նե­րը: Գ­րե­թէ ու­սում­նա­սի­րո­ւած չեն հայ–­բիւ­զան­դա­կան ե­րաժշ­տա­կան առն­չու­թիւն­նե­րը: Այ­նինչ, չնա­յած դա­ւա­նա­բա­նա­կան ո­րոշ տար­բե­րու­թիւն­նե­րին, դրանք ե­ղել են եւ ան­կաս­կած թո­ղել են ի­րենց հետքն ու ազ­դե­ցու­թիւ­նը: Մօ­տա­կայ ժա­մա­նակ­նե­րում ես մտա­դիր եմ զբա­ղո­ւե­լու այդ չա­փա­զանց ու­շագ­րաւ հար­ցով: