«Շատ ուրախալի է, որ հայ–յունական մշակութային ու կրթական ոլորտներում աշխուժացում եւ համագործակցութիւն է նկատւում»
Ծնուել է 1951թ. Երեւանում, ակադեմիկան Սեն Արեւշատեանի եւ բանասէր Քնարիկ Տէր-Դաւթեանի ընտանիքում: 1975թ. աւարտել է Երեւանի
Պետական Կոնսերվատորիան։ 1976 թուականից աշխատում է Արուեստի Ինստիտուտում: 1992-2005թթ.՝ Հոգեւոր Երաժշտութեան Թեմատիկ Խմբի ղեկավար: 1993-2001թթ. աշխատակցել է Հայկական Հանրագիտարանի խմբագրութիւնում, իսկ 1990 թուականից առ այսօր դասաւանդում է Երեւանի Կոնսերվատորիայում։ 2000 թուականից առ այսօր հայ հոգեւոր երաժշտութեան պետական կենտրոնի գիտաշխատակից է: Արուեստագիտութեան դոկտոր, պրոֆեսոր՝ 2000ից։ 2006թ.ից մինչեւ օրս, Հայաստանի բիւզանդագիտական ուսումնասիրութիւնների ազգային յանձնաժողովի գիտական քարտուղար: Հայ հոգեւոր երաժշտութեան պետական կենտրոնի «Մանրուսում» միջազգային երաժշտագիտական ժողովածուի համահիմնադիր եւ պատասխանատու խմբագիր: 2013թ. Աննա Արեւշատեանին շնորհուել է Հայաստանի Հանրապետութեան արուեստի վաստակաւոր գործիչի կոչումը:
Հարցազրոյցը «Ազատ Օր»ի կողմէ վարեց՝ ԳԷՈՐԳ ՂԱԶԱՐԵԱՆ
Յարգելի տիկին Արեւշատեան. յայտնի է, որ հայ հոգեւոր մշակոյթը, անքակտելի թելերով կապուած լինելով արեւելեան-քրիստոնէական աւանդութեան հետ, այնուհանդերձ ունի իր իւրայատուկ դէմքը: Ըստ Ձեզ՝ որո՞նք են հայ հոգեւոր երաժշտութեան բնորոշ առանձնայատկութիւնները:
Իրоք, հայ հոգևոր մշակոյթը, այդ թւում նաեւ հայ հոգևոր երաժշտութիւնը քրիստոնէական մշակոյթի հնագոյն ճիւղերից է: Այն ձեւաւորուել է 4-5րդ դդ.՝ պատմութեան ընթացքում՝ պահպանելով իր իւրայատուկ դէմքը: Առաւել բնորոշ գծերից կարելի է նշել կապը ժողովրդի դարաւոր լսողական փորձի հետ` նկատի ունեմ նախ ժողովրդական երաժշտական բանահիւսութիւնը իր հարուստ ելեւէջային կազմով, որը լաւագոյնս դրսեւորուել է նաեւ հոգեւոր երգաստեղծութեան մէջ:
Հայ եկեղեցական երգեցողութիւնը հիմնուած է ութը այսպէս կոչուած «ձայների» վրայ: Խնդրեմ մանրամասնէք, թէ ի՞նչ են այս «ձայները»:
«Ձայները» եկեղեցու կողմից հաստատագրուած եւ կանոնակարգուած այն ձայնեղանակներն են` ժամանակակից լեզուով ասած «գամմաները» կամ «տոնայնութիւնները», որոնց պէտք է անպայման հետեւէին միջնադարեան եկեղեցական երգաստեղծները՝ իրենց երգասացութիւնները յօրինելիս:
Հետաքրքրական է, որ ութ ձայների համակարգի վրայ է հիմնուած նաև բիւզանդական հոգեւոր երգասացութիւնը: Կա՞յ արդեօք ծագումնաբանական կամ որևէ այլ կապ այս երկու աւանդոյթների միջեւ:
«Ութձայն» (յունարէն՝ Օկտո՚իխոս) համակարգի գաղափարը համապարփակ` ունիվերսալ մի աստուածաբանական կատեգորիա էր, որը մշակուել էր եկեղեցու Հայրերի կողմից: Ուստի բնական է, որ տարբեր եկեղեցիների երգչական աւանդոյթներում անկասկած կան ընդհանուր կէտեր: Այստեղ սակայն պէտք է հաշուի առնել, որ ամէն եկեղեցի հիմնուել է նախեւառաջ իր ազգային երաժշտական աւանդոյթների վրայ, որպէսզի աւելի մօտ եւ հասկանալի լինի իր ժողովրդին:
Տիկին Արեւշատեան, հայ հոգևոր երաժշտութեան ձայնանիշներն են եղել խազերը: Խնդրեմ՝ համառօտ կը պատմէ՞ք դրանց մասին:
Անտիկ (հնադարեան) աշխարհում ու նախեւառաջ Հին Յունաստանում, կիրառուել է տառային նոտագրութիւնը, որը յայտնի էր նաեւ հելլէնիստական եւ վաղ-քրիստոնէական Հայաստանում:
Այդ մասին է վկայում, օրինակ, 5-րդ դ. հայ պատմիչ Ղազար Փարպեցու «Հայոց Պատմութեան» այն հատուածը, որտեղ խօսելով սուրբ թարգմանիչներից մէկի` Հայոց կաթողիկոս Սահակ Ա. Պարթեւի (387-439 թթ.) շնորհների մասին, նա ասում է, որ Սահակը ոչ միայն իր փիլիսոփայական գիտապաշարով գերազանցում էր անգամ ժամանակի յոյն փիլիսոփաներին, այլ նաեւ հմուտ էր երաժշտական տառերի գիտութեան մէջ: Սակայն, մօտաւորապէս 8-9րդ դարերում, անհրաժեշտութիւն է ծագել որեւէ ձեւով ամրագրելու, արձանագրելու եկեղեցիներում հնչող բաւական բազմացած հոգեւոր երգերը: Այդ իսկ պատճառով երեւան եկան նեւմային` նաեւ խազային նշանների համակարգները, որոնք հիմնուած էին պրոսոդիայի, այսինքն՝ առոգանութեան եւ կէտադրութեան նշանների վրայ: Խազային նշումներ պարունակող հայկական հնագոյն պահպանուած ձեռագրական պատառիկները թուագրւում են 9-10րդ դարերով: Հետագայ դարերում խազերի, ինչպէս եւ նեւմերի համակարգը զարգացել եւ ճոխացել է` իր ծաղկմանը հասնելով 12-14րդ դարերում, ինչպէս Հայաստանում (յատկապէս հայկական Կիլիկիայում), այնպէս էլ` Բիւզանդիայում:
Խազերի ճշգրիտ նշանակութիւնը դժբախտաբար կորել է: Այսօր ի՞նչ է արւում՝ խազերը վերծանելու ուղղութեամբ:
Խազերի վերծանութեան հարցով զբաղուել են շատերը: Դեռեւս Կոմիտաս Վարդապետը իր երաժշտագիտական հետազօտութիւնների առանցքն էր դարձրել խազերի վերծանութիւնը՝ նուիրելով դրան տասնամեակներ: Ցաւօք, իր ողբերգական ճակատագրի բերումով՝ Կոմիտասին չյաջողուեց ամբողջացնելու իր պրպտումները: Ենթադրւում է, որ 1915թ. դժնդակ դէպքերի ժամանակ Կոմիտասի այլ ձեռագրերի թւում առգրաւուել եւ կորել է նաեւ նրա խազագիտական ուսումնասիրութիւնը: Մեր օրերում այդ հարցով հայ երաժշտագէտներից զբաղուել են Ռոբերտ Աթայեանը, Նիկողոս Թահմիզեանը, Գէորգ Գեոդակեանը, յաջորդ սերնդից` Լէոն Յակոբեանը եւ Արթուր Շահնազարեանը, թէեւ վերջնական արդիւնքի չեն յանգել: Չնայած այդ հանգամանքին, նրանց ուսումնասիրութիւնները բաւական յստակեցրել են խազային նոտագրութեան մի շարք ընդհանուր օրինաչափութիւնների եւ առանձնայատկութիւնների մասին մեր պատկերացումները:
Տիկին Արեւշատեան, Մեծ Հայքի Տայք նահանգին նուիրուած գիտաժողովում, որ կայացաւ այս տարի Երեւանում, Դուք լուսաբանեցիք Ներսէս Գ. Տայեցի Կաթողիկոսի դերակատարութիւնը հայ եկեղեցական երաժշտութեան զարգացման գործընթացում…
Այո՛, իմ զեկուցումը նուիրուած էր Ներսէս Գ. Տայեցու (641-661 թթ.)` հայ հոգեւոր երգարուեստի հետագայ զարգացման համար կարեւոր մի նախաձեռնութեանը: 5րդ դարից ի վեր հայ հոգեւոր երգարուեստը որոշակի ուղի էր անցել՝ կուտակելով մի ստուար երգացանկ, որը կիրառւում էր եկեղեցական տարուայ տօնացոյցի զանազան արարողութիւնների երաժշտական ձեւաւորումը ապահովելու համար: Սակայն մեր պատմագրութեան մէջ յիշատակուած յայտնի մի միջադէպ, կապուած Ներսէս Տայեցու կողմից հրաւիրուած եկեղեցական ժողովի ընթացքում տեղի ունեցածին, ստիպեց կաթողիկոսին լրջօրէն մտահոգուելու եկեղեցական երգեցողութեան միակերպութեան հարցով: Նրա յանձնարարականով՝ Շիրակի դպրեվանքի դպրապետ Բարսեղ Ճոնը, շրջելով Հայաստանի տարբեր գաւառներում եւ ընտրելով լաւագոյնը, ստեղծեց հոգեւոր երգերի այսպէս կոչուած «Ճոնընտիր» ժողովածուն, որը, հաւանաբար, 8րդ դարում հիմք ծառայեց փիլիսոփայ, քերական, թարգմանիչ եւ երգահան Ստեփանոս Սիւնեցու իրագործած Շարակնոցի կարգաւորման համար:
Քաղաքամայր Անին առաւելապէս յայտնի է որպէս հազար ու մէկ եկեղեցու քաղաք: Բայց պարզւում է, որ այն յայտնի է եղել նաեւ իր երաժշտական աւանդով՝ մի թեմա, որին անդրադարձել էք յատուկ ուսումնասիրութեամբ:
Բնականաբար, Բագրատունիների թագաւորութեան մայրաքաղաք Անին, որտեղ ծաղկել են քաղաքային կեանքը, ճարտարապետութիւնը, արհեստներն ու արուեստները, չէր կարող նաեւ բարձր երաժշտական մշակոյթ չունենալ: Այդ մասին վկայում են բազմաթիւ պատմական աղբիւրներ: Սակայն որպէս առանձին ճիւղ` Անիի երաժշտական մշակոյթը չէր արժանացել յատուկ ուսումնասիրութեան: Այդ բացը հայ երաժշտական միջնադարագիտութեան մէջ փորձել ենք լրացնել մեր մենագրութեամբ, որն այդպէս էլ վերնագրուած է` «Անիի երաժշտական մշակոյթը», որտեղ հնարաւորինս անդրադարձել եմ այդ փառաւոր, թէեւ հակասական ժամանակաշրջանի երաժշտական մշակոյթի տարբեր դրսեւորումներին` ներառեալ խոշոր ստեղծագործ անհատների ժառանգութեանը, գեղագիտական մտքի ձերքբերումներին եւ այլն:
Այսօր, երբ աշխարհն արագօրէն փոփոխւում է, նոր սերնդին հոգեւոր երաժշտութիւնը մատչելի ու սիրելի դարձնելու նպատակով կատարւում են շարականների վերամշակումներ՝ արդի գործիքաւորմամբ եւ ռիթմիկայով: Ըստ Ձեզ՝ ի՞նչ հեռանկարներ եւ կամ վտանգներ ունեն այդ փորձերը:
Իմ կարծիքով՝ այստեղ կան ե՛ւ դրական, ե՛ւ բացասական կողմեր: Եթէ այդ վերամշակումերը կատարուած են տաղանդաւոր եւ բանիմաց ստեղծագործողի կողմից, ճաշակով եւ զգուշաւորութեամբ, ինչպէս դա անում էր Կոմիտասը, ապա դա կարող է միայն նպաստել մեր հոգեւոր երգարուեստի տարածմանը եւ երիտասարդութեան շրջանակում նրա հանդէպ սէր եւ հետաքրքրութիւն առաջացնելու գործում: Արդի հայ կոմպոզիտորներից (երգահաններից) շատերն են դիմում հայ հոգեւոր երգարուեստի գանձարանին՝ ստեղծելով բարձրարժէք գործեր, որոնք որքան աւանդական են, նոյնքան էլ` արդիական: Եւ դա մեծապէս հարստացնում է հայ ժամանակակից երաժշտութեան համայնապատկերը: Սակայն, ցաւօք, յաճախ կարելի է լսել եւ հակառակ օրինակներ, որոնք, իհարկէ, որեւէ մնայուն արժէք չեն կարող ներկայացնել:
Տիկին Արեւշատեան, վերջերս նոյնիսկ միջ-պետական մակարդակով աւելի յաճախ է խօսւում հայ-յունական մշակութային ու կրթական ոլորտների աշխուժացման ու սերտացման անհրաժեշտութեան մասին: Հոգեւոր երաժշտութեան ասպարէզում այս ուղղութեամբ ինչպիսի՞ն է իրավիճակը:
Շատ ուրախալի է, որ հայ–յունական մշակութային ու կրթական ոլորտներում աշխուժացում եւ համագործակցութիւն է նկատւում: Դա միայն կարելի է ողջունել, որովհետեւ այդ յարաբերութիւններն իրենց արմատներով շատ հնուց են գալիս. միայն բաւական է յիշատակել յունաբան դպրոցի բարեբեր գործունէութիւնը վաղ Միջնադարում: Իսկ հոգեւոր երաժշտութեան ասպարէզում կարող եմ յիշել, որ երբ 2001թ. ողջ քրիստոնեայ աշխարհը մեզ հետ միասին նշում էր Հայաստանում քրիստոնէութեան՝ որպէս պետական կրօնի ընդունման 1700ամեակը, «Քեզ, քրիստոնեայ Հայաստան» միջազգային մեծ փառատօնին մասնակցելու համար մենք հրաւիրեցինք անուանի երաժշտագէտ եւ խմբավար Գրիգորիոս Ստաթիսի հանրայայտ երգչախումբը, որը մի առանձին ծրագրով ներկայացրեց (կարծում եմ, առաջին անգամ Հայաստանում) բիւզանդական հարուստ հոգեւոր երգարուեստի նմոյշները: Գրեթէ ուսումնասիրուած չեն հայ–բիւզանդական երաժշտական առնչութիւնները: Այնինչ, չնայած դաւանաբանական որոշ տարբերութիւններին, դրանք եղել են եւ անկասկած թողել են իրենց հետքն ու ազդեցութիւնը: Մօտակայ ժամանակներում ես մտադիր եմ զբաղուելու այդ չափազանց ուշագրաւ հարցով: