«­Միայն ու միայն ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կա­նոն­ներ կի­րար­կող ­Թուր­քիա մըն է, որ կրնայ պատ­շա­ճօ­րէն ճանչ­նալ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը»

Ս­տո­րեւ՝ կը հրա­տա­րա­կենք հար­ցազ­րոյց մը, կա­տա­րո­ւած «­Հայ­րե­նիք»ի խմբագ­րու­թեան կող­մէ, քրտա­մէտ ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան

խորհր­դա­րա­նա­կան ­Կա­րօ ­Փայ­լա­նի հետ: ­Հար­ցազ­րոյ­ցը կա­տարուած է ­Չո­րեք­շաբ­թի՝ ­Հոկ­տեմ­բեր 5ին, «­Հայ­րե­նիք»ի եր­դի­քին տակ, ­Փայ­լա­նի այ­ցե­լու­թեան ըն­թաց­քին:

­Հա­ւա­նա­բար նա­խա­պէս հար­ցադրուած է, թէ ա­ւե­լի շատ կրթա­կան հար­ցե­րով կը զբա­ղէիք, եւ այժմ քա­ղա­քա­կա­նու­թեամբ: Ար­դեօք կա­րե­լի՞ է ման­րա­մաս­նել:

Ու­սա­նած եմ տնտե­սա­գի­տու­թիւն եւ ա­յո՛ ճիշդ է, որ քա­ղա­քա­կան կեան­քէ հե­ռու կրթա­կան հար­ցե­րով զբա­ղո­ւած եմ, սա­կայն իբ­րեւ ու­սա­նող միշտ ալ մտա­հո­գուած եմ ըն­կե­րա­յին կեան­քէն ներս ստեղ­ծո­ւած ա­նի­րա­ւու­թեամբ, ժո­ղովըր­դա­վա­րա­կան օ­րէնք­նե­րու բա­ցա­կա­յու­թեամբ: ­Հետզ­հե­տէ, նկա­տե­լով՝ թէ կա­տա­րո­ւա­ծը ա­նար­դար է, մէջս այն զգա­ցու­մը ու­նե­ցայ, թէ այս­պէս կա­րե­լի չէ շա­րու­նա­կել եւ պէտք է գոր­ծի լծո­ւիլ: Ին­նի­սու­նա­կան­նե­րէն ի վեր, ­Պոլ­սոյ մէջ այս առն­չու­թեամբ պայ­քար կը մղենք: ­Չէ՛ք կրնար ե­րե­ւա­կա­յել, թէ ի՜նչ դա­ժան պայ­ման­նե­րու տակ կ­՛ապ­րէին փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը, ըլ­լան ա­նոնք ա­լաո­ւի, քիւրտ կամ հայ: Աշ­խա­տանք կար կա­տա­րե­լիք եւ դեռ ալ շատ բան ու­նինք ը­նե­լիք: Քր­տա­մէտ ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թիւ­նը կազ­մո­ւե­ցաւ նմա­նօ­րի­նակ պայ­ման­նե­րու տակ: ­Մեր ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւնն է ար­դա­րու­թիւն եւ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն ստեղ­ծել՝ պայ­քա­րե­լով ազ­գայ­նա­մո­լու­թեան դէմ:

Ի՞նչ է, ձե­զի հա­մար, հայ պատ­գա­մա­ւո­րին պար­տա­կա­նու­թիւ­նը ­Թուր­քիոյ խորհր­դա­րա­նէն ներս:

­Կը շեշ­տեմ ան­գամ մը եւս, թէ իմ նպա­տակս եւ ին­ծի նման գա­ղա­փա­րա­կից ըն­կեր­նե­րուս նպա­տակն է ­Թուր­քիան վե­րա­ծել ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան պայ­ման­նե­րու վրայ հիմ­նո­ւած երկ­րի մը: ­Միայն ու միայն ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կա­նոն­ներ կի­րար­կող ­Թուր­քիա մըն է որ կրնայ պատ­շա­ճօ­րէն ճանչ­նալ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը: ­Պա­տա­հած է ա­հա­ւոր ջարդ մը՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն մը, եւ ցայ­սօր ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը կը ծած­կէ այս ի­րա­կա­նու­թիւ­նը եւ ստե­լով ու զա­նա­զան պատ­ճա­ռա­բա­նու­թիւն­ներ տա­լով՝ կը փոր­ձէ մոռց­նել տալ ա­հա­ւոր ա­ղէ­տը:
­Պի­տի զար­մա­նա՛ք ե­թէ հաս­տա­տեմ, որ խորհր­դա­րա­նէն ներս ե­րես­փո­խան­նե­րու ջախ­ջա­խիչ մե­ծա­մաս­նու­թիւ­նը տե­ղեակ չէ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին, կամ ալ ա­ւե­լի ճիշ­դը՝ ա­պա­տե­ղեակ է: ­Շա­տեր կը կար­ծեն, ի­մա­ցած են, թէ հա­կա­ռակն է, որ պա­տա­հած է, այ­սինքն՝ մենք՝ հա­յերս սպառ­նա­ցած են, մենք է որ տե­ղա­ցի­նե­րուն շա­հա­գոր­ծած ու օգ­տա­գոր­ծած ենք, այն աս­տի­ճան, որ նոյ­նիսկ սպա­նու­թիւն­ներ կա­տա­րած ենք;…Եւ բազ­մա­թիւ ե­րես­փո­խան­ներ հա­մոզուած են, թէ այս տար­բե­րակն է ի­րա­կա­նու­թիւ­նը:
Ան­շուշտ այս մտա­ծե­լա­կեր­պը կը տա­նի դէ­պի ազ­գայ­նա­մո­լու­թեան գիր­կը: ­Հետզհե­տէ, թուրք ե­րես­փո­խան­նե­րէ կը լսենք, թէ քիւր­տերն ու հա­յե­րը ա­մէն ճիգ կը թա­փեն, որ­պէս­զի տկա­րա­նան մեր պե­տու­թիւնն ու ղե­կա­վա­րու­թիւ­նը: ­Վա­խի մէջ են այս մար­դի­կը, եւ նմա­նօ­րի­նակ հաս­տա­տում­նե­րով ա­ւե­լի կը պղտօրեն ներ­կայ ի­րա­վի­ճա­կը, ե­րե­ւոյթ մը, որ ինք­նա­բե­րա­բար կ­՛ազ­դէ երկ­րէն ներս ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կա­նոն­ներ եւ օ­րէնք­ներ հաս­տա­տե­լու գոր­ծին վրայ:

Մ­նանք խորհր­դա­րա­նէն ներս: Այ­սօր ե­րեք հա­յոր­դի­ներ տի­րա­ցած են ա­թոռ­նե­րու: Ե­րեք տար­բեր բե­ւեռ­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ` քրտա­մէտ ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան պատ­կա­նող ­Կա­րօ ­Փայ­լա­նի կող­քին կը գոր­ծեն նաեւ ընդ­դի­մա­դիր ­Ժո­ղովր­դա­յին-­Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թե­նէն ­Սե­լի­նա ­Տո­ղան, եւ Էր­տո­ղա­նի իշ­խող՝ Ար­դա­րու­թիւն եւ ­Բար­գա­ւա­ճում կու­սակ­ցու­թե­նէն ­Մար­գար Ե­սա­յեան: Ինչ­պէ՞ս կ­՛ըն­թա­նան գոր­ծե­րը: Ո­րոշ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն գո­յու­թիւն ու­նի՞, թէ բո­լո­րո­վին ան­գոր­ծակ­ցու­թիւն կը տի­րէ:

­Քա­ջա­տե­ղեակ եմ, թէ ի՞նչ խոր նշա­նա­կու­թիւն ու­նի հայ պատ­գա­մա­ւոր մը ­Թուր­քիոյ խորհր­դա­րա­նին մէջ: ­Շա­րու­նակ շեշ­տած ու կրկնած եմ, թէ թա­փան­ցիկ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն պի­տի վա­րեմ եւ բուռն կեր­պով ժխտո­ղա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան դէմ պի­տի պայ­քա­րիմ, յատ­կա­պէս երբ խնդրոյ ա­ռար­կայ հար­ցը մեր հա­մայն­քին վե­րա­բե­րող բարդ խնդիր­ներն են:
­Մոր­թիս վրայ կը զգամ պա­տաս­խա­նա­տո­ւու­թիւնն ու գի­տակ­ցու­թիւ­նը՝ հա­յու­թիւ­նը շա­հագրգ­ռող խնդիր­նե­րով զբա­ղե­լու:
­Խորհր­դա­րա­նէն ներս, մնա­ցեալ եր­կու հայ ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րուն մա­սին անդ­րա­դառ­նա­լով՝ նշեմ, թէ ընդ­դի­մա­դիր ­Ժո­ղովր­դա­յին-­Հան­րա­պե­տա­կան կու­սակ­ցու­թեան պատ­գա­մա­ւոր ­Սե­լի­նա ­Տո­ղա­նին ծա­նօթ եմ տա­րի­նե­րէ ի վեր: Ինքն ալ կը հա­ւա­տայ եւ կը պայ­քա­րի յա­նուն ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան: ­Սա­կայն, ի­րեն ալ յայտ­նած եմ եւ բազ­միցս կրկնած, թէ իր պատ­կա­նած կու­սակ­ցու­թիւ­նը ժո­ղովրդա­վա­րա­կան հի­մե­րու վրայ չէ, որ կը գոր­ծէ, այլ ա­ւե­լի ազ­գայ­նա­մոլ է:
­Հա­յու­թեան վե­րա­բե­րող հար­ցե­րու առնչու­թեամբ, շա­րու­նակ կը գոր­ծակ­ցիմ ­Սե­լի­նա­յի հետ: Էր­տո­ղա­նի Ար­դա­րու­թիւն եւ ­Բար­գա­ւա­ճում կու­սակ­ցու­թեան պատ­գա­մա­ւոր ­Մար­գար Ե­սա­յեա­նի կա­պակ­ցու­թեամբ, հար­ցը տար­բեր ձե­ւով պէտք է դի­տել: ­Տա­րո­ւած ըլ­լա­լով իր կու­սակ­ցու­թեան ծա­ւա­լո­ղա­պաշտ գա­ղա­փար­նե­րէն եւ գոր­ծու­նէու­թե­նէն, ի նպաստ հա­յու­թեան ոչ մէկ դիր­քո­րո­շում որ­դեգ­րած է Ե­սա­յեան ընտ­րու­թե­նէն ի վեր: ­Հասկնա­լի են պայ­ման­նե­րը, սա­կայն միեւ­նոյն ժա­մա­նակ՝ քննա­դա­տե­լի:
­Հոս ան­գամ մը եւս նշեմ, թէ վե­րո­յի­շեալ եր­կու կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք ­Սե­լի­նան եւ ­Մար­գա­րը կը ներ­կա­յաց­նեն, կեդ­րո­նա­ցեալ ձե­ւով կը գոր­ծեն եւ բնա­կա­նա­բար կու­սակ­ցու­թեան շա­հե­րը ա­մէն բա­նէ վեր կը նկա­տեն: ­Բան մը, որ տրա­մա­բա­նա­կան է, բայց երբ ազ­գայ­նա­մոլ ո­րոշ զգա­ցում­ներ կան, կրնան ծայ­րա­յե­ղու­թիւն­ներ ստեղ­ծել:

Անդ­րա­դառ­նա­լով ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան՝ կա­րե­լի՞ է յա­ւե­լեալ ման­րա­մաս­նել կու­սակ­ցու­թեան պա­հանջ­նե­րը Ա­րեւ­մուտ­քէն։

­Մենք բազ­միցս բե­մա­հար­թակ­նե­րէ բա­ցատ­րած ենք, սրտբա­ցօ­րէն եւ ա­մե­նայն յստա­կու­թեամբ, թէ ­Թուր­քիոյ մէջ կա­րի­քը կայ իս­կա­կան ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան օ­րէնք­նե­րու կի­րարկ­ման եւ ա­պա­կեդ­րոն գոր­ծե­լու դրու­թեան: Այս գծով կը կար­ծէինք, թէ կրցած էինք Ա­րեւմ­տեան Աշ­խար­հին փո­խան­ցել իս­կա­կան ի­րա­վի­ճա­կը, սա­կայն դժբախ­տա­բար Ա­րեւ­մուտ­քը կու­րօ­րէն կը հե­տե­ւի ներ­կայ Էր­տո­ղա­նեան վար­չա­կար­գի մութ հա­շիւ­նե­րուն: Ա­ւե­լի քան տա­րի մը ա­ռաջ կը կար­ծէինք, թէ այս գծով կրցած ենք ո­րոշ յա­ռաջ­խա­ղացք ար­ձա­նագ­րել, սա­կայն ներ­կայ ի­րա­վի­ճա­կը ­Թուր­քիոյ Ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րէն ներս, եւ ա­ւե­լին՝ ­Սու­րիոյ հիմ­նա­հար­ցին առն­չու­թեամբ կա­տա­րո­ւած ի­րա­դար­ձու­թիւն­ներն ու Էր­տո­ղա­նի ղե­կա­վա­րու­թեան մի­ջամ­տու­թիւն­նե­րը՝ ծայ­րա­յե­ղա­կան­նե­րու կող­քին, ցոյց կու տան, թէ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն եւ ար­դա­րու­թիւն քա­րո­զող Ա­րեւ­մուտ­քը իր կռնա­կը դար­ձու­ցած է Ա­րե­ւել­քի ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւն պա­հան­ջող եւ ա­նոր հա­մար ալ պայ­քա­րող խմբա­ւո­րում­նե­րուն:
Մ­տա­հո­գու­թիւ­նը այն է, թէ Ա­րեւմ­տեան եր­կիր­նե­րը լա­ւա­պէս տե­ղեակ են, թէ ծա­ւա­լո­ղա­պաշտ ա­ռաջ­նորդ մըն է, որ կը ղե­կա­վա­րէ ­Թուր­քիան եւ հա­կա­ռակ ա­սոր, կը շա­րու­նա­կո­ւին նիւ­թա­կան օ­ժան­դա­կու­թիւն­նե­րը: Ինչ որ կը պա­տա­հի այ­սօր ­Հա­լէ­պի մէջ, միեւ­նոյ­նը կրնայ պա­տա­հիլ ­Պոլ­սոյ մէջ: …Եւ դժբախ­տա­բար Ա­րեւ­մուտ­քը պի­տի չմտա­հո­գո­ւի փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու առ­ջեւ ցցո­ւած դժնդակ պայ­ման­նե­րով եւ ստեղ­ծո­ւած ա­հա­ւոր կա­ցու­թեամբ:
Կ­՛ուղ­ղո­ւինք դէ­պի բե­ւե­ռա­ցում, եւ այս բե­ւե­ռաց­ման յան­ցա­ւո­րը Ա­րեւ­մուտքն է: Ինքն է, որ հե­ռաց­նե­լով յատ­կա­պէս քրիս­տո­նեայ փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը Ա­րե­ւել­քէն, կը ստեղ­ծէ նմա­նօ­րի­նակ ան­հան­դուր­ժե­լի կա­ցու­թիւն: ­Մենք Ա­րե­ւել­քի մէջ պի­տի չու­զէինք կրօ­նա­մոլ եր­կիր­ներ եւ ղե­կա­վա­րու­թիւն­ներ, այլ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կա­նոն­նե­րը գոր­ծադ­րող պե­տու­թիւն մը, որ, ան­գամ մը եւս կը կրկնեմ, պէտք է գոր­ծէ ա­պա­կեդ­րոն ո­ճով:

Այլ ման­րա­մաս­նու­թիւն մը. ­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան ծրագ­րին մէջ յա­տուկ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման եւ ­Հայ ­Դա­տի հե­տապնդ­ման գծով մշա­կում­ներ կա՞ն:

­Ժո­ղո­վուրդ­նե­րու ­Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան ­Կու­սակ­ցու­թեան ծրագ­րին մէջ յստա­կօ­րէն կը նշո­ւի ­Հա­յոց եւ Ա­սո­րի­նե­րու ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւնն ու այդ գծով կա­տարուե­լիք ճա­նաչ­ման գոր­ծին ըն­թաց­քը: ­Մեր կու­սակ­ցու­թեան սկզբունք­նե­րէն է, որ այս խնդիր­նե­րուն հա­մար պայ­քա­րինք միաս­նա­բար, այլ ազ­գե­րու հետ:

Ատր­պէյ­ճանն ու իր լոպ­պիին­կը որ­քա՞ն դեր կը խա­ղան թէ՛ խորհր­դա­րա­նէն եւ թէ ընդ­հան­րա­պէս քա­ղա­քա­կան-յա­րա­բե­րա­կան բնա­գա­ւա­ռէն ներս:

Յս­տակ է, թէ Էր­տո­ղան կը փոր­ձէ ա­մէն գնով օգ­տո­ւիլ Եւ­րո­պա­յէն եւ ան­շուշտ նաեւ ծու­ղա­կի մէջ ալ ձգել, բազ­միցս նիւ­թա­կան օ­ժան­դա­կու­թիւն ստա­նա­լով: ­Միեւ­նոյն ժա­մա­նակ, սա­կայն, խոր եւ սերտ կապ մը գո­յու­թիւն ու­նի Ան­գա­րա­յի եւ ­Պա­քո­ւի մի­ջեւ: Այս վեր­ջի­նը, իր նիւ­թա­կան օ­ժան­դա­կու­թեամբ եւ լոպ­պիին­կի մե­քե­նան գոր­ծի լծե­լով, շա­րու­նակ կ­՛ար­ծար­ծէ Ար­ցա­խի հիմ­նա­հար­ցը, շա­րու­նակ ա­ղա­ւա­ղե­լով պատ­մու­թիւ­նը եւ շեշ­տե­լով, թէ ­Հա­յաս­տան հո­ղա­շերտ­ներ իւ­րա­ցու­ցած է Ատր­պէյ­ճա­նէն: Ն­կա­տե­լի է, թէ վեր­ջերս հետզ­հե­տէ ա­ւե­լի կը գոր­ծէ ա­զե­րի լոպ­պին: Մ­տա­հո­գիչ է այս ե­րե­ւոյ­թը: Եւ­րո­պան ու Ա­րեւ­մուտ­քը թող յստա­կօ­րէն ի­մա­նան, թէ նմա­նօ­րի­նակ աղ­տոտ խա­ղեր կը սար­քո­ւին:

­Տե­ղա­ցի թէ այլ յա­ռաջ­դի­մա­կան գա­ղա­փար­նե­րու տէր քա­ղա­քա­գէտ­նե­րու, գրող­նե­րու եւ ա­րո­ւես­տա­գէտ­նե­րու հետ կա­պեր եւ մօ­տէն գոր­ծակ­ցու­թիւն­ներ կը կա­տա­րո­ւի՞ն: Օ­րի­նա­կի հա­մար, ­Գեր­մա­նիոյ «­Կա­նաչ­ներ»ու ծա­գու­մով թուրք ղե­կա­վար ­Ճեմ Օզ­տե­միր, ո­րուն հե­տե­ւո­ղա­կան աշ­խա­տան­քի ար­դիւն­քով կա­րե­լի ե­ղաւ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը ճանչ­նալ ­Պուն­տըս­թա­կէն ներս, կամ՝ հան­րա­ծա­նօթ գրող­ներ Օր­հան ­Փա­մուք կամ Է­լիֆ ­Շա­ֆաք:

­Մեծ հե­տաքրք­րու­թեամբ հե­տե­ւե­ցանք ­Գեր­մա­նիոյ ­Պուն­տըս­թա­կին մէջ կա­տա­րո­ւած ան­ցու­դարձ­նե­րուն. շնոր­հիւ ծա­գու­մով թուրք ե­րես­փո­խան ­Ճեմ Օզ­տե­մի­րի («­Կա­նաչ­ներ») ջան­քե­րուն, ­Գեր­մա­նիա պատ­շա­ճօ­րէն ճանչ­ցաւ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, որ կա­տա­րո­ւած էր իր դաշ­նա­կից Օս­մա­նա­կան ­Թուր­քիոյ կող­մէ: ­Յոյ­սով ենք, որ Օզ­տե­միր կը շա­րու­նա­կէ իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը եւ կա­րե­լիու­թիւն կը ստեղ­ծո­ւի գոր­ծակ­ցե­լու:
­Հան­րա­ծա­նօթ յօ­դո­ւա­ծա­գիր­նե­րու եւ գրա­գէտ­նե­րու գծով, ո­րոշ յու­սա­խա­բու­թիւն մը կա­րե­լի է նկա­տել: Օ­րի­նա­կի հա­մար, վե­րը նշո­ւած անձ­նա­ւո­րու­թիւն­նե­րէն ­Փա­մու­քը գրե­թէ ­Նիւ Եոր­քի մէջ կ­՛անց­նէ իր օ­րե­րը, իսկ ­Շա­ֆաք ար­դէն իսկ հաս­տա­տո­ւած է ­Լոն­տոն, եւ շար­քը եր­կար է:

Իբ­րեւ եզ­րա­կա­ցու­թիւն՝ ան­ցեալ ­Յու­լի­սի ձա­խո­ղած պե­տա­կան հա­րո­ւա­ծին ու ա­նոր յա­ջոր­դած դէպ­քե­րուն մա­սին ի՞նչ կա­րե­լի է յայտ­նել:

­Հա­մե­մա­տած յետ-ընտ­րա­կան ա­ռա­ջին օ­րե­րուն, վատ են ներ­կայ օ­րե­րը եւ կրնայ պա­տա­հիլ, որ ա­ւե­լի ալ վատ­թա­րա­նայ վի­ճա­կը: Դծ­բախ­տա­բար, ինչ­պէս վե­րը բա­ցատ­րե­ցի, այս ներ­կայ կա­ցու­թեան վրայ մեծ դեր ու­նի Ա­րեւ­մուտ­քը: ­Սա­կայն յոյ­սով եմ, որ պայ­քա­րը պի­տի շա­րու­նա­կենք եւ ի վեր­ջոյ ժո­ղովր­դա­վա­րու­թիւ­նը յաղ­թա­կան դուրս պի­տի գայ: