­Հոկ­տեմ­բեր 7ին, ­Քա­նա­տա­յի «­Հո­րի­զոն» շա­բա­թա­թեր­թի վա­րիչ-խմբա­գիր ­Վա­հագն ­Գա­րա­գա­շեան ստո­րեւ ներ­կա­յա­ցուած հար­ցազ­րոյ­ցը ու­նե­ցաւ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կոս ԱՐԱՄ Ա. ­Վե­հա­փառ ­Հայ­րա­պե­տին հետ.

2015ի Ապ­րի­լին, ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թիւ­նը ­Թուր­քիոյ ­Սահ­մա­նադ­րա­կան ­Դա­տա­րա­նին մօտ դատ բա­ցաւ՝ պա­հան­ջե­լով ­Սի­սի պատ­մա­կան կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նի վե­րա­դար­ձը։ Այ­սօ­րո­ւան դրու­թեամբ, ո՞ւր հա­սած է այս գոր­ծը։

Ա­մէն բա­նէ ա­ռաջ կ­՚ու­զեմ ը­սել, որ այս դա­տը սոսկ կրօ­նա­կան դատ մը չէ՝ ե­կե­ղե­ցա­կան կա­լո­ւա­ծի մը վե­րա­դար­ձը, նաեւ՝ ­Մե­ծի ­Տանն ­Կի­լի­կիոյ ­Կա­թո­ղի­կո­սու­թեան կա­պո­ւած դատ մը չէ, այս դա­տը ես կը նկա­տեմ մեր ժո­ղո­վուր­դին դա­տը, եւ սա ­Թուր­քիոյ դէմ առ­նո­ւած ա­ռա­ջին ի­րա­ւա­կան քայլն է հա­րիւր տա­րի ետք:
­Հա­րիւր տա­րի մեր ­Հայ ­Դա­տի մար­մին­նե­րը հսկայ աշ­խա­տանք տա­րին ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման գծով. այդ աշ­խա­տանք­նե­րը պէտք է շա­րու­նա­կո­ւին վե­րա­նո­րոգ թա­փով, սա­կայն այս աշ­խա­տանք­նե­րուն զու­գա­հեռ մենք պէտք է քա­ջու­թիւ­նը ու­նե­նանք մուտք գոր­ծե­լու ի­րա­ւա­կան դաշ­տէն ներս. ա­հա­ւա­սիկ այս դա­տը ա­ռա­ջին քայլն է այդ ուղ­ղու­թեամբ առ­նո­ւած:
­Սա­կայն մենք այս քայ­լին չդի­մե­ցինք պա­տա­հա­կան կեր­պով. շուրջ ե­րեք տա­րի ա­ռաջ, ինչ­պէս գի­տէք, մի­ջազ­գա­յին հա­մա­գու­մար մը կազ­մա­կեր­պե­ցինք, մաս­նակ­ցու­թեամբ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քի ու ցե­ղաս­պա­նու­թեան օ­տար մաս­նա­գէտ­նե­րու եւ դա­տա­ւոր­նե­րու: ­Հա­մա­գու­մա­րին ընդ­հա­նուր վեր­նա­գիրն էր «­Ճա­նա­չու­մէ դէ­պի հա­տու­ցում»: Ես հա­մա­գու­մա­րի ըն­թաց­քին հար­ցը հե­տե­ւեալ ձե­ւով դրի. մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քը այս ուղ­ղու­թեամբ յստակ տո­ւեալ­ներ ու­նի, թէ ճա­նա­չում կ­՚են­թադ­րէ հա­տու­ցում, այս եր­կու­քը ի­րա­րու հետ սեր­տօ­րէն առն­չո­ւած են: ­Բայց նաեւ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քը այլ տրա­մադ­րու­թիւն­ներ ու­նի, թէ՛ ցե­ղաս­պա­նու­թեան առն­չո­ւած եւ թէ՛ հա­տուց­ման: ­Հե­տե­ւա­բար դուք, որ­պէս մաս­նա­գէտ­ներ, ի՞նչ կ­՚ը­սէք այս ուղ­ղու­թեամբ, մենք նման ի­րա­ւա­կան քայ­լի պէ՞տք է դի­մենք, ի՞նչ են դրա­կան կամ բա­ցա­սա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­նե­րը կամ տո­ւեալ­նե­րը այս ուղ­ղու­թեամբ: ­Հա­մա­գու­մա­րին մօ­տե­ցու­մը քիչ մը երկ­դի­մի էր, ո­րով­հե­տեւ երբ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քը լա­ւա­պէս ու­սում­նա­սի­րէք, կը տես­նէք, որ ո­րոշ տե­ղեր ո­րոշ տրա­մադ­րու­թիւն­ներ նպաս­տա­ւոր են մեր դա­տին, ո­րոշ տրա­մադ­րու­թիւն­ներ՝ ոչ, սա­կայն չմոռ­նանք, որ մեր դա­տը, ըստ ձե­ւի ի­րա­ւա­կան դատ մըն է, սա­կայն ըստ էու­թեան՝ քա­ղա­քա­կան:
Այս մէ­կը ­Թուր­քիան շատ լաւ գի­տէ, ցե­ղաս­պա­նա­գէտ­ներն ալ շատ լաւ գի­տեն, հե­տե­ւա­բար՝ ըստ էու­թեան քա­ղա­քա­կան դատ ըլ­լա­լով՝ կրնայ մեր գոր­ծը դժո­ւա­րաց­նել: Ա­մէն պա­րա­գա­յի, մենք այս հար­ցը ու­սում­նա­սի­րե­ցինք այդ հա­մա­գու­մա­րի ըն­թաց­քին, եւ ես ա­ռի­թը ու­նե­ցայ հա­մա­գու­մա­րին ա­ռըն­թեր մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քի մաս­նա­գէտ­նե­րուն եւ դա­տա­ւոր­նե­րուն հետ ա­ռան­ձին տես­նո­ւե­լու: Այս բո­լոր հան­դի­պում­նե­րը, քննար­կում­նե­րը զիս մղե­ցին այն հա­մոզ­ման, որ հա­կա­ռակ կարգ մը բա­ցա­սա­կան տո­ւեալ­նե­րուն՝ մենք պէտք է հա­րիւր տա­րի ետք այ­լեւս նման քայ­լի մը դի­մենք: Ես անձ­նա­պէս հա­մո­զո­ւե­ցայ, իմ մտա­ծումս բաժ­նե­ցի Ազ­գա­յին ­Կեդ­րո­նա­կան ­Վար­չու­թեան ան­դամ­նե­րուն, ­Հայ ­Դա­տին առն­չո­ւած ան­ձե­րու եւ մար­մին­նե­րու հետ եւ ընդ­հա­նուր մօ­տե­ցու­մը դրա­կան էր: Այդ բո­լո­րին լոյ­սին տակ յանձ­նա­խումբ մը կազ­մե­ցինք օ­տար՝ թուրք, անգ­լիա­ցի եւ եւ­րո­պա­ցի փաս­տա­բան­նե­րէ կազ­մուած, ո­րոնց հետ ալ խորհր­դակ­ցու­թիւն­ներ ու­նե­ցանք: Անց­նող եր­կու տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին՝ 2013-2014, մենք տա­սը հան­դի­պում­ներ ու­նե­ցանք ­Ժը­նե­ւի եւ Ան­թի­լիա­սի մէջ՝ հե­ռու լու­սար­ձակ­նե­րէ: Ու­րեմն մեր հար­ցը այն­քան ալ դիւ­րին հարց չէ, եւ անհ­րա­ժեշտ փաս­տա­թուղ­թեր չու­նինք, նո­ւա­զա­գոյ­նը կա­թո­ղի­կո­սա­րա­նին սե­փա­կա­նու­թեան փաս­տա­թուղ­թը չու­նինք: ­Մենք հար­ցին զա­նա­զան ե­րես­նե­րը քննար­կե­ցինք եւ 2015ի Ապ­րի­լին դի­մե­ցինք ­Թուր­քիոյ ­Սահ­մա­նադ­րա­կան ­Դա­տա­րան, հոն եւս տե­սանք, որ ճիշդ է մեր ա­ռած քայ­լը ուղ­ղա­կի ­Սահ­մա­նադ­րա­կան ­Դա­տա­րան դի­մե­լով, փո­խա­նակ նա­խա­դատ ա­տեան­նե­րէն սկսե­լու, ո­րով­հե­տեւ մեր մտա­վա­խու­թիւ­նը այն էր, որ նա­խա­դատ ա­տեան­նե­րու շրջա­գի­ծէն ներս կրնայ եր­կա­րաձ­գո­ւիլ մեր դա­տը, նաեւ՝ ի­րա­ւա­կան ո­րոշ տո­ւեալ­ներ կա­յին, հա­մա­ձայն թրքա­կան օ­րէնք­նե­րու, ո­րոնք կրնա­յին ի նպաստ մե­զի ըլ­լալ, ուղ­ղա­կի դի­մե­լու հա­մար ­Սահ­մա­նադ­րա­կան ­Դա­տա­րան:
Երբ ­Սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­րան դի­մե­ցինք, մե­զի հա­մար ա­նակն­կալ էր, որ պա­տաս­խա­նը ե­կաւ ա­րագ եւ վճռա­կան: Ա­պա՝ բա­ցա­յայ­տո­ւե­ցաւ, որ ­Սահ­մա­նադ­րա­կան ­Դա­տա­րա­նի նա­խա­գա­հը ար­դա­րա­դա­տու­թեան նա­խա­րա­րին դի­մած է, ա­նոր կար­ծի­քը առ­նե­լու հա­մար: ­Բո­լոր պե­տու­թիւն­նե­րուն մէջ ե­րեք կա­ռոյց­նե­րը՝ Օ­րէնսդ­րա­կան, ­Գոր­ծա­դիր եւ ­Դա­տա­կան ան­կախ են: Ինչ­պէ՞ս կ­՚ըլ­լայ, որ սահ­մա­նադ­րա­կան դա­տա­կան ա­տեան մը ար­դա­րա­դա­տու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան կը դի­մէ, ու­րեմն ի­րենք յստակ կեր­պով գի­տեն, որ ա­սի­կա քա­ղա­քա­կան հարց է, այլ խօս­քով՝ պե­տու­թեան կար­ծի­քը կ­՚ու­զեն ու­նե­նալ: ­Հի­մա պե­տու­թեան կար­ծի­քը մե­զի ե­կաւ ար­դա­րա­դա­տու­թեան նա­խա­րա­րու­թեան կող­մէ, դար­ձեալ մենք պա­տաս­խա­նե­ցինք եր­կար քննար­կում­նե­րէ ետք: Ա­հա մենք կը գտնո­ւինք այս հանգ­րո­ւա­նին:
Ս­կիզ­բէն մեր նպա­տա­կը այն էր, որ մենք վերջ ի վեր­ջոյ պի­տի դի­մենք Եւ­րո­պա­յի ­Մարդ­կա­յին Ի­րա­ւանց ­Դա­տա­րան, ո­րով­հե­տեւ քաջ գի­տէինք, թէ ­Թուր­քիոյ պա­տաս­խա­նը ի նպաստ մե­զի պի­տի չըլ­լար: Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րան դի­մե­լու հե­ռան­կա­րով՝ մեր դա­տին թղթած­րա­րը պատ­րաս­տո­ւե­ցաւ: Այդ թղթած­րա­րը պատ­րաս­տե­լը դիւ­րին չե­ղաւ, շուրջ չորս հա­րիւր էջ­նոց թղթած­րար մըն է: ­Պատ­մա­կան, ի­րա­ւա­կան, օ­րէնսդ­րա­կան, կրօ­նա­կան բո­լոր ե­րես­նե­րը քննար­կո­ւե­ցան, ­Լօ­զա­նի ­Դաշ­նա­գի­րը, յատ­կա­պէս փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն առն­չո­ւած բա­ժի­նը, այս բո­լո­րը քննար­կո­ւե­ցան, եւ մենք յա­տուկ կեր­պով ու­զե­ցինք, որ թուրք փաս­տա­բան­ներ, մի­ջազ­գա­յին եւ թրքա­կան օ­րէն­քի մաս­նա­գէտ­ներ եւ պատ­մա­բան­ներ ի­րենք պատ­րաս­տեն, ո­րով հա­յու կող­մէ նման բան պատ­րաս­տե­լը կրնայ միա­կող­մա­նի ըլ­լալ, այս մէ­կը բա­ւա­կան ժա­մա­նակ ա­ռաւ եւ բա­ւա­կան ալ ծախ­սա­լից ե­ղաւ: Ե­րե­ւա­կա­յե­ցէք՝ ա­նի­կա թրքե­րէ­նով կը պատ­րաս­տո­ւի, անգ­լե­րէ­նի կը թարգ­մա­նո­ւի եւ ետ թրքե­րէ­նի կը թարգ­մա­նո­ւի: ­Հի­մա մենք կը գտնո­ւինք այս հանգ­րո­ւա­նին մէջ: ­Քա­նի մը օր ա­ռաջ այս­տեղ խորհր­դակ­ցա­կան հան­դի­պում մը ու­նե­ցանք գլխա­ւոր փաս­տա­բա­նի մը հետ, որ Մգ­Կիլ հա­մալ­սա­րա­նի փրո­ֆե­սոր է եւ շատ յար­գո­ւած անձ­նա­ւո­րու­թիւն է. հան­դի­պու­մին ներ­կայ էր ­Կեդ­րո­նա­կան ­Վար­չու­թեան ան­դամ ի­րա­ւա­բան ­Վա­հէ Եա­գու­պեան, Հ.Յ.Դ. ­Բիւ­րո­յի ան­դամ ­Յա­կոբ ­Տէր-­Խա­չա­տու­րեան, որ նաեւ ­Հայ ­Դա­տին առն­չո­ւած հար­ցե­րու պա­տաս­խա­նա­տու է: Իւ­րա­քան­չիւր քայլ առ­նե­լէ ետք յե­տա­դարձ ակ­նարկ մը կը նե­տենք, որ­պէս­զի յայտ­նա­բե­րենք, թէ ի՛նչ թե­րու­թիւն­ներ ե­ղան, ի՛նչ հիմ­նա­ւո­րում­ներ կրնան ու­նե­նալ ար­դիւնք­նե­րը, որ­պէս­զի ա­նոր լոյ­սին տակ ճշդենք մեր յա­ռա­ջի­կայ քայ­լը: ­Հոկ­տեմ­բեր 21ին մենք դար­ձեալ հան­դի­պում մը պի­տի ու­նե­նաք ­Ժը­նե­ւի մէջ: ­Հան­դի­պու­մին ներ­կայ պի­տի ըլ­լան յանձ­նա­խում­բի բո­լոր ան­դամ­նե­րը, այ­սինքն մեր կող­մէ՝ որ­պէս հա­յեր՝ ­Վա­հէ Եա­գու­պեա­նը հրա­ւի­րած եմ, ­Կի­րօ ­Մա­նո­յեա­նը (ա­ռա­ջին ան­գամ ըլ­լա­լով կը մաս­նակ­ցին), դոկտ. ­Նո­րա ­Պայ­րաք­տա­րեա­նը, որ մի­ջազ­գա­յին օ­րէն­քի փրո­ֆե­սոր է ե­րեք հա­մալ­սա­րան­նե­րու մէջ ­Լի­բա­նան, ­Թէ­նի ­Սի­մո­նեան, որ Ո­ւէպս­թըր հա­մալ­սա­րա­նին մէջ փրո­ֆե­սոր է ­Ժը­նեւ եւ ինքն է հա­մա­կար­գո­ղը այս բո­լո­րին, ո­րով­հե­տեւ բո­լոր մեր հան­դի­պում­նե­րը ­Ժը­նե­ւի մէջ տե­ղի կ­՚ու­նե­նան. ­Փայ­լա­նը ներ­կայ պի­տի ըլ­լայ, թուրք փաս­տա­բա­նը, ու­րիշ թուրք փրո­ֆե­սոր մը եւ անգ­լիա­ցի փաս­տա­բա­նը, որ ինք պի­տի դի­մէ Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րան, ո­րով­հե­տեւ ա­մէն փաս­տա­բան չի կրնար Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րան դի­մել, ու­րեմն ա­հա­ւա­սիկ մօ­տա­ւո­րա­պէս տա­սը հո­գի­նոց յանձ­նա­խումբ մը աշ­խա­տան­քա­յին հան­դի­պում մը պի­տի ու­նե­նայ ­Ժը­նե­ւի մէջ եւ հոն է, որ մենք պի­տի ճշդենք, թէ ի՛նչ հիմ­նա­ւո­րում­նե­րով Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րան պի­տի դի­մենք, այդ աշ­խա­տան­քը ար­դէն իսկ կա­տա­րո­ւած է: ­Տես­նենք, թէ ի՛նչ պի­տի ըլ­լայ Եւ­րո­պա­կան ­Դա­տա­րա­նի մօ­տե­ցու­մը։

­Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի օ­րե­րուն, դուք ե­ղած էք ա­ռաջ­նորդ հո­վի­ւը ­Լի­բա­նա­նի հա­յու­թեան եւ ղե­կա­վա­րը հան­դի­սա­ցած էք հա­մայն­քին։ Ու­նիք պա­տե­րազ­մի փոր­ձա­ռու­թիւ­նը։ Այ­սօր պա­տե­րազ­մա­կան վի­ճա­կի մէջ գտնո­ւող ­Հա­լէ­պի հա­յու­թիւ­նը տագ­նա­պի մէջ է։ Ինչ­պէ՞ս կ­՚ար­ժե­ւո­րէք կա­ցու­թիւ­նը։

­Մեր ժո­ղո­վուր­դին պատ­մու­թիւ­նը տագ­նա­պա­լից ե­ղած է ընդ­հան­րա­պէս, փո­թոր­կա­լից պատ­մու­թիւն մը, եւ այդ տագ­նապ­նե­րուն մէջ, այդ փո­թո­րիկ­նե­րուն դի­մաց մենք նախ կամ­քը եւ հա­ւատ­քը ու­նե­ցած ենք մեր կեան­քը վե­րա­կազ­մա­կեր­պե­լու եւ անհ­րա­ժեշ­տու­թեան պա­րա­գա­յին ո­րոշ քայ­լե­րու դի­մե­լու: ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ մենք դժո­ւա­րու­թիւն­ներ ու­նե­ցած ենք, յի­շե­ցիք ­Լի­բա­նա­նը, ­Լի­բա­նա­նի տագ­նա­պը շատ ա­ւե­լի եր­կար էր, շատ ա­ւե­լի բարդ եւ ա­հա­ւոր էր՝ զի­նո­ւո­րա­կան, մարդ­կա­յին վնաս­նե­րու, զո­հե­րու, քան­դում­նե­րու ի­մաս­տով, քան թէ ինչ որ կը պա­տա­հի ­Սու­րիոյ մէջ, յա­րա­բե­րա­բար նաեւ մեր գա­ղու­թին: ­Մենք ա­ռա­ջին իսկ օ­րը այս տագ­նա­պին խորհր­դակ­ցա­բար ­Սու­րիոյ մեր պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րուն հետ հա­ւա­քա­կան կե­ցո­ւածք մը կամ քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն մը որ­դեգ­րե­ցինք, թէ մենք սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դին հետ ենք, վար­չա­կարգ­նե­րը կու գան ու կ­՚եր­թան, մնա­յուն չեն, մնա­յու­նը ժո­ղո­վուրդն է, իր հայ­րե­նի­քով, իր ի­րա­ւունք­նե­րով, իր ինք­նո­րոշ­մամբ, եւ մենք ը­սինք, որ միշտ ե­րախ­տա­պարտ կը մնանք սու­րիա­ցի ժո­ղո­վուր­դին, ո­րով­հե­տեւ ջար­դե­րէն ետք ­Տէր ­Զօր երբ հա­սանք, այս ժո­ղո­վուր­դը, իս­լամ թէ քրիս­տո­նեայ, մեզ ըն­դու­նեց իր երկ­րէն ներս, ե­րախ­տա­պարտ ենք եւ այդ­պէս ալ պի­տի մնանք:
­Մենք ա­մէն գնով սու­րիա­կան մեր հա­մայն­քը պի­տի պա­հենք, պի­տի վե­րա­կանգ­նենք, ո­րով­հե­տեւ ­Սու­րիոյ մէջ մեր ներ­կա­յու­թիւ­նը ա­մէն ի­մաս­տով, ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քէն ներս մեր ներ­կա­յու­թեան ի­մաս­տով, որ­պէս հայ­րե­նա­մերձ գա­ղու­թի, ­Հա­յաս­տա­նի հզօ­րաց­ման շրջա­գի­ծէն ներս, հա­յու­թիւն-իս­լա­մու­թիւն կամ հա­յու­թիւն-ա­րա­բա­կան աշ­խարհ յա­րա­բե­րու­թեան ծի­րէն ներս, ­Հայ ­Դա­տի շրջա­գի­ծէն ներս, ա­մէն ի­մաս­տով, ­Սու­րիոյ մեր պատ­մա­կան գա­ղու­թին պահ­պա­նու­մը մե­զի հա­մար հրա­մա­յա­կան է:
Այս բո­լո­րին դի­մաց, դժբախ­տա­բար, եր­բեմն կա­ցու­թիւն­ներ կը ստեղ­ծո­ւին եւ ստեղ­ծո­ւե­ցան, եւ այդ կա­ցու­թիւն­նե­րուն դի­մաց եր­բեմն կրնայ ըլ­լալ, որ մեր սկզբուն­քա­յին մօ­տե­ցում­նե­րը քիչ մը խախ­տին կամ վե­րա­տե­սու­թեան են­թար­կո­ւին: ­Հա­կա­ռակ այս բո­լո­րին՝ մենք կառ­չած կը մնանք ­Սու­րիոյ մեր գա­ղու­թին վե­րա­կանգ­նու­մի աշ­խա­տանք­նե­րուն: ­Ճիշդ է, մենք դժո­ւա­րու­թիւն­ներ ու­նե­ցանք, այ­սօր փաս­տօ­րէն ­Հա­լէ­պի հա­յու­թեան մէկ կա­րե­ւոր բա­ժի­նը հե­ռա­ցած է ­Հա­լէ­պէն, մէկ մա­սը ­Քե­սապ է, մէկ մա­սը ­Լա­թա­քիա, նոր գա­ղութ մը սկսած է կազ­մա­ւո­րո­ւիլ ար­դէն ­Թար­թու­սի մէջ, ո­մանք ­Լի­բա­նան են, ո­մանք ­Հա­յաս­տան, ո­մանք ալ ­Հա­յաս­տա­նի կամ ­Լի­բա­նա­նի ճամ­բով ե­կած են ­Գա­նա­տա:
Ինչ­պէս ը­սինք, եր­բեմն մարդ­կա­յին տո­ւեալ­ներ, ան­մի­ջա­կան կա­ցու­թիւն­ներ, ըն­տա­նիք­նե­րուն կա­պո­ւած դժո­ւա­րու­թիւն­ներ շատ ա­ւե­լի զօ­րեղ կ­՚ըլ­լան, ճնշիչ կ­՚ըլ­լան, քան թէ մեր սկզբունք­նե­րը: Ես կը հասկ­նամ այս մէ­կը, ես ոչ մէկ ձե­ւով կ­՚այ­պա­նեմ կամ կը քննա­դա­տեմ հե­ռա­ցող­նե­րը, սա­կայն այդ չի նշա­նա­կեր, որ մենք մեր գա­ղու­թը պի­տի քան­դենք, ընդ­հա­կա­ռա­կը՝ ա­մէն գնով ­Սու­րիոյ մեր գա­ղու­թը պի­տի պա­հենք, պի­տի պաշտ­պա­նենք, պի­տի վե­րա­կանգ­նենք: ­Նոյ­նը պա­տա­հե­ցաւ ­Լի­բա­նա­նի դէպ­քե­րուն ըն­թաց­քին, ո­մանք հե­ռա­ցան ­Լի­բա­նա­նէն, սա­կայն այ­սօր ­Լի­բա­նա­նի գա­ղու­թը կայ, մենք հե­ռա­ցող­նե­րով մտա­հոգ ենք, կը զգանք ի­րենց դժո­ւա­րու­թիւն­նե­րը, սա­կայն միա­ժա­մա­նակ մնա­ցող­նե­րով հպարտ ենք, մենք յանձ­նա­ռու ենք ­Սու­րիոյ գա­ղու­թը վե­րա­կազ­մա­կեր­պե­լու աշ­խա­տան­քին, փաս­տօ­րէն հիմ­նա­կան հար­ցը ­Հա­լէպն է, միւս շրջան­նե­րը ճիշդ է մանր-մունր վնաս­ներ կրե­ցին, բայց ա­մէ­նէն շատ վնա­սի են­թար­կո­ւող շրջա­նը ե­ղաւ ­Հա­լէ­պը:
Ես կ­՚ու­զեմ հոս փա­կա­գիծ մը բա­նալ՝ հե­տե­ւեա­լը ը­սե­լու հա­մար. ­Հա­լէ­պի հար­ցի գծով շրջա­նա­յին եւ մի­ջազ­գա­յին ու­ժե­րը այն­քան ալ մտա­հոգ չէին քրիս­տո­նէա­կան ներ­կա­յու­թեան գծով, սա­կայն այ­սօր թէ՛ Ա­մե­րի­կան, թէ՛ մա­նա­ւանդ ­Ռու­սիան, Ֆ­րան­սան եւ մեծ պե­տու­թիւն­նե­րը մտա­հոգ են եւ կ­՚ու­զեն, որ քրիս­տո­նէու­թիւ­նը հոն մնայ եւ կազ­մա­կեր­պո­ւի: Ես յստակ պատ­ճառ­ներ ու­նիմ այս­պէ՛ս մտա­ծե­լու, չորս ա­ռիթ­նե­րով ես տես­նո­ւած եմ Մ.Ա.Կ.ի սու­րիա­կան հար­ցի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ­Տի­միս­թու­րա­յի հետ, վեր­ջին ան­գամ հոս գա­լէ ա­ռաջ տես­նո­ւե­ցանք ­Ժը­նե­ւի մէջ, ի­րենց ա­ռա­ջար­կով ես տես­նո­ւած եմ ­Սու­րիոյ քա­ղա­քա­կան բա­նակ­ցու­թեանց պա­տաս­խա­նա­տու ան­ձին հետ, ­Տի­միս­թու­րօ բա­նագ­նացն է, սա­կայն քա­ղա­քա­կան-ի­րա­ւա­կան ճար­տա­րա­պե­տը սու­րիա­կան հար­ցին, բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը կազ­մա­կեր­պո­ղը Մ.Ա.Կ.ի են­թա­քար­տու­ղար­նե­րէն մէկն է, իր ա­ռա­ջար­կով ես իր հետ տես­նո­ւած եմ ­Ժը­նե­ւի մէջ, երկ­րորդ ան­գամ յա­տուկ կեր­պով ինք ե­կած էր Ան­թի­լիաս ին­ծի հետ տես­նո­ւե­լու, ի­րենց մօ­տե­ցու­մը այն է, որ ան­մի­ջա­պէս, երբ կռիւ­նե­րը դադ­րին, քա­ղա­քա­կան բա­նակ­ցու­թիւն­նե­րը սկսին ­Ժը­նե­ւի մէջ, եւ այդ ծի­րէն ներս ի­րենք կ­՚ու­զեն, որ քրիս­տո­նեայ հա­մայնք­նե­րուն ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը գոր­ծօն մաս­նակ­ցու­թիւն բե­րեն, որ­պէս­զի իբ­րեւ ան­բա­ժան մա­սը սու­րիա­կան ժո­ղո­վուր­դին կա­րե­ւոր դեր­կա­տա­րու­թիւն ու­նե­նան վա­ղո­ւան ­Սու­րիոյ մէջ: ­Մեկ­նե­լով այս սպա­սու­մէն՝ ինք ա­ռա­ջար­կեց, որ ես նա­խա­ձեռ­նո­ղը ըլ­լամ այս աշ­խա­տան­քին եւ քրիս­տո­նեայ միւս հա­մայնք­նե­րուն հետ խորհր­դակ­ցա­բար ծրա­գիր մը պատ­րաս­տեմ: Ի­րա­կա­նու­թիւ­նը ը­սե­լու հա­մար ես թէ՛ գնա­հա­տե­ցի ի­րենց մօ­տե­ցումն ու վստա­հու­թիւ­նը եւ թէ՛ ո­րոշ վե­րա­պա­հու­թեամբ մօ­տե­ցայ, ո­րով­հե­տեւ չեմ ու­զեր, որ Ա­րա­բա­կան Աշ­խար­հի մէջ քրիս­տո­նեայ հա­մայնք­նե­րու ներ­կա­յա­ցու­ցի­չը հայ մը ըլ­լայ, գի­տէք, զգայ­նու­թիւն կրնայ յա­ռա­ջաց­նել այս մէ­կը, սա­կայն ես իմ տե­սա­կէտս պար­զե­ցի, եւ հա­կա­ռակ այն ի­րո­ղու­թեան, որ միւս քրիս­տո­նեայ պա­տաս­խա­նա­տու­ներն ալ ու­զե­ցին, որ ես ըլ­լամ նա­խա­ձեռ­նո­ղը՝ մեր­ժե­ցի, բայց ա­նուղ­ղա­կիօ­րէն իմ աշ­խա­տան­քի պատ­կե­րա­ցումս պատ­րաս­տե­ցի եւ ի­րենց փո­խան­ցե­ցի: Այս բո­լո­րը կ­՚ը­սեմ շեշ­տե­լու հա­մար, որ այս աշ­խա­տան­քը կը շա­րու­նա­կուի, որ յա­տուկ կա­րե­ւո­րու­թիւն կը տրո­ւի քրիս­տո­նէա­կան ներ­կա­յու­թեան ­Սու­րիոյ մէջ, եւ այդ քրիս­տո­նէա­կան ներ­կա­յու­թեան ծի­րէն ներս մեր հա­մայն­քը ե­րեք գլխա­ւոր հա­մայնք­նե­րէն մէկն է՝ յոյն օր­թո­տոքս, ա­սո­րի օր­թո­տոքս եւ մեր հա­մայն­քը, հե­տե­ւա­բար մեր ներ­կա­յու­թիւ­նը, քա­ղա­քա­կան ի­մաս­տով, ­Սու­րիոյ մէջ շատ կա­րե­ւոր է: Այս է մեր մօ­տե­ցու­մը եւ ա­ռան­ձին մտեր­մա­կան խօ­սակ­ցու­թեան ըն­թաց­քին ո­րոշ տուեալ­ներ տո­ւաւ ին­ծի, ո­րոնք դրա­կան են ա­պա­գա­յի հաշ­ւոյն եւ մեր մաս­նակ­ցու­թեան հաշ­ւոյն, հոս չեմ կրնար ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու եր­թալ, սա­կայն կա­րե­ւո­րու­թեամբ կը շեշ­տեմ դար­ձեալ, որ ­Սու­րիոյ մէջ մեր հա­մայն­քին պահ­պա­նու­մը, վե­րա­կազ­մա­կեր­պու­մը շատ կա­րե­ւոր է, թէ՛ մե­զի հա­մար եւ թէ՛ ո­րոշ ի­մաս­տով չա­փա­ւո­րա­կան իս­լամ­նե­րուն հա­մար:
­Հե­տե­ւա­բար մենք այս մօ­տե­ցու­մով պէտք է շա­րու­նա­կենք մեր զօ­րակ­ցու­թիւ­նը սու­րիա­հա­յու­թեան, եւ ես այս ա­ռի­թը օգ­տա­գոր­ծե­լով կ­՚ու­զեմ իմ յա­տուկ գնա­հա­տանքս յայտ­նել ­Գա­նա­տա­յի հա­յու­թեան բո­լոր մար­մին­նե­րուն, ո­րոնք անց­նող տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին զա­նա­զան ձե­ւե­րով, յատ­կա­պէս դրա­մա­կան հա­ւաք­ներ կազ­մա­կեր­պե­լով, օ­ժան­դա­կե­ցին ­Սու­րիոյ հա­յու­թեան, նաեւ հոս կ­՚ու­զեմ ը­սել, որ մենք ա­ռան­ձին հա­շիւ մը բա­ցած ենք սու­րիա­հա­յու­թեան օգ­նու­թեան, եւ մե­զի փո­խան­ցուած գու­մար­նե­րը հանգ­րո­ւա­նա­յին կեր­պով եւ հա­մա­ձայն ի­րենց կա­րի­քին կը փո­խան­ցենք:
­Սու­րիոյ մէջ բո­լոր հա­մայնք­նե­րուն, բո­լոր կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րուն եւ բա­րե­սի­րա­կան միու­թիւն­նե­րուն մաս­նակ­ցու­թեամբ միա­ցեալ շտապ օգ­նու­թեան մար­մին մը կազ­մո­ւած է, ո­րուն կը փո­խան­ցո­ւին գու­մար­նե­րը: ­Լի­բա­նա­նէն հոն գու­մար փո­խան­ցելն ալ շատ դժուար է, ար­գի­լո­ւած է, դրա­մա­տու­ներ դադ­րած են աշ­խա­տան­քէ, հե­տե­ւա­բար Ա­ռաջ­նորդ Սր­բա­զա­նը պար­բե­րա­բար ինք ան­ձամբ կու գայ եւ կը տա­նի այդ գու­մար­նե­րը: ­Կա­րիք­նե­րու ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեան կարգ մը ճշդո­ւած է. ըն­տա­նիք­նե­րուն ու­տես­տե­ղէն կը տրո­ւի, դպրոց­նե­րուն կ­՚օ­ժան­դա­կեն, շատ քիչ կը տրո­ւի քան­դում­նե­րուն, անհ­րա­ժեշ­տու­թեան պա­րա­գա­յին միայն, հե­տե­ւա­բար այդ ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թեան կար­գը ըստ ի­րենց կա­րիք­նե­րուն ի­րենք կը ճշդեն, եւ մեր գու­մար­նե­րը պար­բե­րա­բար կը փո­խան­ցո­ւին ի­րենց: Ու­րեմն այս ըն­թաց­քը մենք պի­տի շա­րու­նա­կենք եւ այս ա­ռի­թով իմ գնա­հա­տան­քիս ա­ռըն­թեր նաեւ կ­՚ու­զեմ յայտ­նել, որ կա­րիք­նե­րը բազ­մա­զան են եւ այ­լա­զան, եւ մենք պէտք է շա­րու­նա­կենք մեր զօ­րակ­ցու­թիւ­նը ­Սու­րիոյ հա­յու­թեան վե­րա­կանգ­նու­մի աշ­խա­տանք­նե­րուն, ո­րով­հե­տեւ ա­ռա­ջին իսկ օ­րը ը­սած ենք, որ ­Սու­րիոյ հա­յու­թեան օ­ժան­դա­կե­լու հար­ցը եւ վե­րա­կանգ­նու­մը հա­մազ­գա­յին-հա­մա­հայ­կա­կան խնդիր են՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով ­Սու­րիոյ հա­յու­թեան ռազ­մա­վա­րա­կան ու մար­տա­վա­րա­կան կա­րե­ւո­րու­թիւ­նը սփիւռ­քի հա­յու­թեան ծի­րէն ներս ընդ­հան­րա­պէս, եւ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի մէջ յատ­կա­պէս:

­Ձեր գա­հա­կա­լու­թեան 20ա­մեա­կի յո­բե­լեա­նին անդ­րա­դառ­նա­լով՝ անց­նող 20 տա­րի­նե­րուն ըն­թաց­քին դուք հան­դի­սա­ցած էք ա­ռաջ­նոր­դը մա­նա­ւանդ Ս­փիւռ­քի կա­րե­ւոր մէկ լայն հա­տուա­ծին՝ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ժա­ռան­գորդ­նե­րուն: ­Դուք, այս պա­րա­գա­յին, ­Ցե­ղաս­պա­նու­թե­նէն փրկո­ւած այդ հա­ւա­քա­կա­նու­թեան յի­շո­ղու­թեան վե­րա­յառ­նու­մը կը ներ­կա­յաց­նէք՝ իբ­րեւ հո­գե­ւոր ա­ռաջ­նոր­դի: Խնդ­րեմ, փո­խան­ցե­ցէք մեր ըն­թեր­ցող­նե­րուն ձեր ­Հայ­րա­պե­տա­կան խո­հե­րը ձեր 20ա­մեայ ան­ցած ճա­նա­պար­հին մա­սին:

Երբ Ա­թո­ռա­կա­լին մա­սին կը խօ­սո­ւի, իմ հաս­կա­ցո­ղու­թեամբս՝ կը խօ­սո­ւի նաեւ, ըստ էու­թեան, Ա­թո­ռին մա­սին: ­Մի քա­նի ա­ռի­թով ես ը­սած եմ՝ մեր կեան­քին մէջ եր­բեմն մար­դիկ ա­թո­ռով կը բարձ­րա­նան կամ ա­թո­ռը կը բարձ­րաց­նեն: Իմ պա­րա­գա­յիս ես փոր­ձած եմ ա­թո­ռը բարձ­րաց­նել, ոչ թէ ա­թո­ռով բարձ­րա­նալ: ­Մեր ծա­ռա­յու­թեամբ՝ Ա­թո­ռը կը բարձ­րաց­նենք մեր կեան­քի բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րէն ներս:
Ան­թի­լիա­սի հզօ­րու­թիւ­նը, Ան­թի­լիա­սին փառքն ու մե­ծու­թիւ­նը իր ծա­ռա­յու­թեան մէջն են:
­Մենք խեղճ ու կրակ պայ­ման­նե­րու մէջ տե­ղա­հա­նո­ւե­ցանք մեր դա­րա­ւոր Ա­թո­ռէն՝ ­Սի­սէն եւ կրնա՞ք ե­րե­ւա­կա­յել, թէ ի՛նչ խեղճ պայ­ման­նե­րու մէջ հաս­տա­տո­ւե­ցանք Ան­թի­լիաս: Այ­սօր Ան­թի­լիա­սը մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ ա­ռանց­քա­յին ներ­կա­յու­թիւն է, հզօր ներ­կա­յու­թիւն է, ո­րով­հե­տեւ իր փառ­քը, իր մե­ծու­թիւ­նը Ան­թի­լիա­սը տե­սած է միայն ու միայն իր հա­ւատ­քի ա­ռա­քե­լու­թեան ու ազ­գա­յին ծա­ռա­յու­թեան մէջ: Ա­սի­կա ան­գամ մը եւս կը շեշ­տեմ՝ հա­ւատ­քի ա­ռա­քե­լու­թիւն եւ ազ­գա­յին ծա­ռա­յու­թիւն:
­Քա­րը չէ Ան­թի­լիա­սի մե­ծու­թիւ­նը, ոչ ալ պատ­մու­թիւնն է, այլ՝ ժո­ղո­վուր­դը: Ան­թի­լիա­սը իր ծա­ռա­յու­թեամբ ճա­ռա­գայ­թող ներ­կա­յու­թիւն դար­ձած է մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ եւ, այս­պէ՛ս, ան­թի­լիա­սա­կան շրջա­նի մեր ­Կա­թո­ղի­կոս­նե­րը՝ ­Սա­հակ ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Բաբ­գէն ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Պետ­րոս ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Գա­րե­գին ­Յով­սէ­փեանց ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Զա­րեհ ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Խո­րէն ­Կա­թո­ղի­կոս, ­Գա­րե­գին ­Սար­գի­սեան ­Կա­թո­ղի­կոս, բո­լո­րը՝ Ան­թի­լիա­սի ծա­ռա­յու­թեան մէջ բան մը ա­ւել­ցու­ցած են:
Անց­նող 20 տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին ես ալ փոր­ձե­ցի բան մը ա­ւելց­նել: Բ­նա­կա­նա­բար կեան­քի պայ­ման­ներն ու մեր ժո­ղո­վուր­դին կա­րիք­նե­րը ստի­պած են, որ մենք տա­րա­ծո­ւինք: Այ­սօր մենք հսկայ աշ­խա­տանք կը կա­տա­րենք Ան­թի­լիա­սի ճամ­բով: Ան­թի­լիա­սը վա­յելք չէ, Ան­թի­լիա­սը ա­ռա­քե­լու­թիւն է, ժո­ղո­վուր­դին մէջ է, հո՛ս է, ա­մէն տեղ է, մի­ջազ­գա­յին շրջա­նակ­նե­րէն ներս, քա­ղա­քա­կան, կրօ­նա­կան շրջա­նակ­նե­րէն ներս մենք ներ­կա­յու­թիւն ենք, մեր ժո­ղո­վուր­դի կեան­քին մէջ մենք ներ­կա­յու­թիւն ենք եւ պի­տի շա­րու­նա­կենք ըլ­լալ: ­Մար­դու­ժը մե­զի հա­մար շատ կա­րե­ւոր է: ­Կեան­քի մէջ շատ բա­ներ կան, ո­րոնք ի­րա­գոր­ծո­ւե­լու հա­մար դրա­մա­կան յատ­կա­ցում­նե­րու կը կա­րօ­տին, բայց բա­ներ ալ կան, ո­րոնք միայն դրա­մով չեն ըլ­լար, այլ՝ ծա­ռա­յու­թեամբ, իսկ ծա­ռա­յու­թիւ­նը մար­դով կ­՚ըլ­լայ: ­Մենք շեշ­տը պի­տի դնենք եւ դրած ենք մար­դո՛ւն վրայ: Այ­սօր վաթ­սուն­մէկ հո­գի է մեր միա­բա­նու­թիւ­նը: ­Յա­ռա­ջի­կայ ա­միս­նե­րուն հինգ հո­գի եւս պի­տի ձեռ­նադ­րենք, այս հո­գե­ւո­րա­կան­նե­րը պի­տի ղրկո­ւին մեր թե­մե­րը՝ մեր ժո­ղո­վուր­դին ծա­ռա­յե­լու հա­մար: Անց­նող քսան տա­րի­նե­րու ըն­թաց­քին ծա­ռա­յու­թեան ճամ­բով՝ մեր միա­բան­նե­րով, մեր ժո­ղո­վա­կան­նե­րով, մեր կա­ռոյց­նե­րով փոր­ձե­ցինք ծա­ռա­յել մեր ժո­ղո­վուր­դին. հայ­րե­նի­քի հզօ­րա­ցու­մը, ­Ղա­րա­բա­ղի ան­կա­խու­թեան ամ­րապն­դու­մը, մեր ժո­ղո­վուր­դին պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը Ան­թի­լիա­սի ա­ռա­քե­լու­թեան մէջ ե­ղած են ու կը մնան հիմ­նա­կան հար­ցեր:
­Մեր ծա­ռա­յու­թիւ­նը կամ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը սոսկ կրօ­նա­կան շրջա­գի­ծին մէջ պէտք չէ դի­տո­ւի, ինչ­պէս ը­սինք, պա­հան­ջա­տի­րու­թիւ­նը մե­զի հա­մար հիմ­նա­կան ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն է, ոչ թէ ո­րով­հե­տեւ մենք հայ­րե­նազր­կո­ւած ենք, դուրս դրո­ւած ենք, ի­րա­ւազր­կո­ւած ենք, այլ ես կը հա­ւա­տամ, որ ար­դա­րու­թեան հար­ցը ե­կե­ղեց­ւոյ ա­ռա­քե­լու­թեան մաս կը կազ­մէ, ո­րե­ւէ ե­կե­ղեց­ւոյ, ա­պա յատ­կա­պէս մեր ե­կե­ղեց­ւոյ: ­Հայ դպրո­ցը, հայ մշա­կոյ­թը նոյն­պէս մե­զի հա­մար հիմ­նա­կան հար­ցեր են եւ ոչ թէ լու­սանց­քա­յին հար­ցեր, ա­նոր հա­մար մեր ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը այ­սօր շատ տա­րա­ծո­ւած է, այդ ա­ռա­քե­լու­թիւ­նը կա­տա­րե­լու հա­մար մենք մար­դու­ժի պէտք ու­նինք եւ բնա­կա­նա­բար նաեւ նիւ­թա­կան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րու:
Այ­սօր յստա­կօ­րէն կ­՚ը­սեմ՝ մեր նիւ­թա­կան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը շատ սահ­մա­նա­փակ են, բայց հա­կա­ռակ այս ի­րո­ղու­թեան, ե­թէ հե­տե­ւիք Ան­թի­լիա­սի աշ­խա­տանք­նե­րուն, Ան­թի­լիա­սը տա­րո­ւէ տա­րի ա­ւե­լի կը ծա­ւա­լէ իր աշ­խա­տան­քը, Ան­թի­լիա­սի նիւ­թա­կան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը միշտ ալ այս­պէս ե­ղած են, բայց, ինչ­պէս ը­սի, մեր ­Հայ­րա­պետ­նե­րը ի­րենց լա­ւա­գոյ­նը կա­տա­րած են, ի­րենց ա­ռա­ւե­լա­գոյ­նը տո­ւած են մեր ժո­ղո­վուր­դին ծա­ռա­յու­թեան ճամ­բով:
Եւ մենք այս ո­գիով այս յանձ­նա­ռու­թեամբ եւ այս տե­սիլ­քով պի­տի շա­րու­նա­կենք մեր աշ­խա­տան­քը: