altԵւ­րո­պա­յի տա­րած­քին հա­կա­ցե­ղա­պաշտ EGAM (European Grassroots Antiracist Movement) կազ­մա­կեր­պու­թիւ­նը ­Փա­րի­զի «Քր­տա­կան ­Հիմ­նարկ»ի եւ ­Թուր­քիոյ ցե­ղա­պաշ­տու­թեան ու խտրա­կա­նու­թեան դէմ պայ­քա­րող «­Տուր­Տէ» հար­թա­կի զօ­րակ­ցու­թեամբ՝ ­Փա­րի­զի մէջ

կազ­մա­կեր­պած էր հա­մա­ժո­ղով մը (­Սեպ­տեմ­բեր 21), «Face a la tentation totalitaire en Turquie, comment resister democratiquement» նիւ­թին շուրջ: Sciences Poի սրա­հին մէջ տե­ղի ու­նե­ցած կլոր սե­ղա­նին մաս­նակ­ցե­ցան «Ա­կօս»ի հա­յե­րէն է­ջե­րու խմբա­գիր ­Բագ­րատ Էս­դու­գեան, «­Նոր ­Զար­թօնք» շար­ժու­մի ա­նու­նով Ա­լեք­սիս ­Քալք եւ Ֆ­րան­սա­յի քա­ղա­քա­կան գլխա­ւոր կու­սակ­ցու­թիւն­նե­րու ու­սա­նո­ղա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Այս վեր­ջին­նե­րը բա­ցատ­րու­թիւն­ներ տո­ւին ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի եւ ­Թուր­քիոյ զար­գա­ցում­նե­րուն վե­րա­բե­րեալ ի­րենց վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մա­սին:

Թուր­քիոյ յե­ղաշր­ջու­մի փոր­ձէն ետք այ­սօր ինչ­պէ՞ս է կա­ցու­թիւ­նը յատ­կա­պէս ­Պոլ­սոյ մէջ՝ գիտ­նա­լով, որ ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րը վե­րա­ծո­ւած են պա­տե­րազ­մա­կան դաշ­տի: Այդ ի­րա­դար­ձու­թիւ­նը ի՞նչ ազ­դե­ցու­թիւն ու­նե­ցաւ հա­մայն­քին վրայ:

Թուր­քիոյ մէջ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­ճա­ռով հա­յե­րը փոք­րա­մաս­նու­թիւն են: ­Հա­մայն­քի թի­ւին մա­սին յստակ տո­ւեալ­ներ չու­նինք՝ նկա­տի ու­նե­նա­լով, որ կա­ռա­վա­րու­թիւ­նը ճիշդ տե­ղե­կու­թիւն­ներ չի փո­խան­ցեր: ­Բայց մեր հա­շիւ­նե­րով, կա­րե­լի է ը­սել, թէ մօ­տա­ւո­րա­պէս 50էն 60 հա­զար է քրիս­տո­նեայ հա­յե­րուն թի­ւը: Ինչ­պէս տե­ղեակ էք, վեր­ջին տա­րի­նե­րուն շատ կը խօ­սո­ւի «իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յեր»ու մա­սին եւ կ­՛ը­սո­ւի, թէ եր­կու­քէն ե­րեք մի­լիոն է ա­նոնց թի­ւը՝ ամ­բողջ ­Թուր­քիոյ տա­րած­քին: Ան­շուշտ ե­թէ երկ­րին մէջ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան կար­գեր հաս­տա­տո­ւած եւ մարդ­կա­յին ի­րա­ւունք­նե­րը յար­գո­ւած ըլ­լա­յին բնա­կա­նա­բար հա­յու­թիւնն ալ պի­տի օգ­տո­ւէր այդ բա­րիք­նե­րէն: ­Բայց ներ­կա­յիս գէշ է կա­ցու­թիւ­նը եւ նա­խա­գահ Էր­տո­ղան լայն ի­րա­ւա­սու­թիւն­ներ ու­նի եւ կը շա­րու­նա­կէ իր բռնա­տի­րա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը: ­Թուր­քիոյ խորհր­դա­րա­նը, ար­դա­րա­դա­տու­թեան ա­տեան­նե­րը, մա­մու­լը եւ լրաս­փիւռ­նե­րը իր ան­մի­ջա­կան հսկո­ղու­թեան տակ կը գտնո­ւին: Ան տե­սակ մը սուլ­թա­նա­կան վար­չա­կարգ հաս­տա­տած է: Իսկ ընդ­դի­մու­թեան ձայնն ալ կը խեղ­դո­ւի: Ինչ­պէս գի­տէք, ան­հիմն մե­ղադ­րանք­նե­րով ­Թուր­քիոյ մէջ թեր­թեր գո­ցո­ւած են: ­Հի­մա ալ պե­տու­թիւ­նը քրտա­կան շար­ժու­մին դէմ յար­ձա­կում­ներ կը գոր­ծէ, ա­նոնց լրա­գիր­ներն ալ կը փա­կէ, ինչ որ հա­յե­րուն ի վնաս է, ո­րով­հե­տեւ գո­նէ այդ մի­ջո­ցաւ հա­յե­րուն ձայ­նը լսե­լի կը դառ­նար: ­Միւս կող­մէ հայ ու­սու­ցիչ­նե­րուն վրայ ալ ճնշու­մը զգա­լի է: ­Մէկ խօս­քով՝ ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան շար­ժում­նե­րը ի­րենց սաղ­մին մէջ կը խեղ­դո­ւին, եւ այս կա­ցու­թեան ծայ­րը չ­՛ե­րե­ւիր: Եր­կի­րը ընդ­հան­րա­պէս բռնա­տի­րու­թեան ուղ­ղու­թեամբ կը քա­լէ:

Ը­սել է, թէ հայ հա­մայն­քը ահ ու սար­սա­փի մէջ կ­՛ապ­րի…

Հա­յե­րը վա­խի մէջ են, ո­րով­հե­տեւ օ­րի­նակ՝ ե­թէ մէ­կը թշնա­մու­թեան հա­մար քեզ «ա­հա­բեկչ»ի ա­նո­ւա­նէ, դուն յա­ջորդ օ­րը ա­ռանց ո­րե­ւէ փաս­տի կրնաս բանտ նե­տո­ւիլ, իսկ հոն ալ ա­միս­ներ կրնաս ար­գե­լա­փա­կո­ւած մնալ, մին­չեւ որ դա­տա­րա­նի թո­ւա­կան ո­րո­շո­ւի եւ դուն կա­րո­ղա­նաս ա­պա­ցու­ցել ան­մե­ղու­թիւնդ: ­Հի­մա հա­յուն ա­ռա­ջին մտա­հո­գու­թիւ­նը այն է, թէ ինչ­պէ՛ս կրնայ այդ երկ­րին մէջ ապ­րիլ: ­Բայց այս պա­րա­գան յա­տուկ չէ միայն հա­յե­րուն: ­Ժո­ղովր­դա­վա­րու­թեան հա­մար պայ­քա­րող, կիրթ եւ ե­րի­տա­սարդ թուր­քերն ալ նոյն կա­ցու­թեան մէջ են եւ եր­կընտ­րան­քի առ­ջեւ կը գտնո­ւին՝ մնա՞լ, թէ՞ գաղ­թել…

Այս պայ­ման­նե­րուն մէջ «­Նոր ­Զար­թօնք»ը կամ նման շար­ժում­ներ ինչ­պէ՞ս կը գոր­ծեն:

Ե­րի­տա­սար­դա­կան շար­ժում­նե­րը կը շա­րու­նա­կեն ի­րենց գոր­ծու­նէու­թիւ­նը, սա­կայն կազ­մա­կեր­պո­ւած ձեռ­նարկ­նե­րուն շատ ա­ւե­լի քիչ թի­ւով մարդ կը մաս­նակ­ցի: Օ­րի­նակ, ե­թէ ան­ցեա­լին ­Պոլ­սոյ մէջ դա­սա­խօ­սա­կան ձեռ­նար­կի մը 100 հո­գի կը մաս­նակ­ցէր, այ­սօր այդ թի­ւը ի­ջած է 20ի… քա­նի որ ժո­ղո­վուր­դը կը վախ­նայ: ­Միւս կող­մէ, այ­սօր ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան բո­լոր շար­ժում­նե­րը այ­լեւս հրա­պա­րա­կէն քա­շո­ւած են, ո­րով­հե­տեւ, ինչ­պէս գի­տէք, փո­ղո­ցը կազ­մա­կեր­պո­ւած ցոյ­ցե­րու ըն­թաց­քին ա­հա­բեկ­չա­կան ա­րարք­ներ տե­ղի ու­նե­ցան, եւ ան­մեղ­ներ զո­հո­ւե­ցան կամ վի­րա­ւո­րո­ւե­ցան: ­Վեր­ջին յե­ղաշրջման փոր­ձէն ետք կա­ցու­թիւ­նը ա­ւե­լի վատ­թա­րա­ցաւ: Չ­մոռ­նանք նաեւ, որ թրքա­կան պե­տու­թիւ­նը ուղ­ղա­կի պա­տե­րազմ յայ­տա­րա­րած է քիւր­տե­րուն դէմ, եւ քրտա­կան քա­ղաք­նե­րը օր ու գի­շեր կը ռմբա­կո­ծո­ւին:

Ար­դէն տա­րի մըն է, որ ­Թուր­քիոյ ա­րե­ւե­լեան շրջան­նե­րուն մէջ թրքա­կան բա­նա­կին եւ քրտա­կան ու­ժե­րուն մի­ջեւ, ինչ­պէս ը­սիք, բա­խում­ներ տե­ղի կ­՛ու­նե­նան: «­Նոր ­Զար­թօնք»ը այն­տե­ղի քրտա­կան շար­ժու­մին հետ հա­ղոր­դակ­ցա­կան ո­րե­ւէ կապ ու­նի՞, թէ՞ ոչ:

­Մենք ար­դէն Քր­տա­կան ժո­ղովր­դա­կան Կու­սակ­ցու­թեան (HDP) մաս կազ­մե­լով բնա­կա­նա­բար կա­պի մէջ ենք այդ շար­ժու­մին հետ: ­Կապ ու­նինք նաեւ Եւ­րո­պա­յի նմա­նօ­րի­նակ շար­ժում­նե­րուն հետ: ­Պէտք է ը­սել, թէ թուրք-քրտա­կան պա­տե­րազ­մը ուղ­ղա­կի կա­պո­ւած է ­Սու­րիոյ խնդիր­նե­րուն, ո­րով­հե­տեւ այդ երկ­րի հիւ­սի­սա­յին շրջան­նե­րուն մէջ ապ­րող քիւր­տե­րը կը պայ­քա­րին ինք­նա­վար պե­տու­թիւն մը հաս­տա­տե­լու հե­ռան­կա­րով: Ակն­յայտ է, որ ­Սու­րիոյ տագ­նա­պին մէջ Էր­տո­ղա­նը «մատ» ու­նի, եւ ա­մէն մարդ տե­ղեակ է, որ ան ա­ւե­լի քան եր­կու հա­զար բեռ­նա­կառք­նե­րով զէնք փո­խադ­րած է այդ եր­կի­րը եւ ուղ­ղա­կի կը զի­նէ ա­հա­բե­կիչ­նե­րը: Այ­դու­հան­դերձ տա­կա­ւին չէ կրցած ­Պա­շար Ա­սա­տը հե­ռաց­նել իր պաշ­տօ­նէն, քա­նի որ այս վեր­ջի­նը կը պաշտ­պա­նո­ւի ­Ռու­սիոյ նա­խա­գահ ­Փու­թի­նի կող­մէ: ­Յա­մե­նայն դէպս Էր­տո­ղան ­Սու­րիոյ նկատ­մամբ «ա­խոր­ժակ­ներ» ու­նի եւ իր նպա­տա­կին հաս­նե­լու հա­մար կը ճնշէ քիւր­տե­րը, ո­րոնք կը բնա­կին սահ­մա­նա­մերձ շրջան­նե­րուն մէջ:

Հ­րանդ ­Տին­քի դա­տա­վա­րու­թեան հետ­քե­րով՝ վեր­ջերս մա­մու­լով բա­ցա­յայ­տում­ներ ե­ղան, ո­րոնց հա­մա­ձայն հի­մա այդ հար­ցով կ­՛ամ­բաս­տա­նո­ւի «կիւ­լէ­նա­կան» շար­ժու­մը: ­Դուք ինչ­պէ՞ս կը մեկ­նա­բա­նէք այս պա­րա­գան:

Ար­դէն Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թեան յա­ջորդ օրն իսկ մենք յայ­տա­րա­րե­ցինք, թէ ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կո­ւի, քա­նի որ բուն ոճ­րա­գոր­ծը պե­տու­թիւնն է եւ ոչ թէ 17 տա­րե­կան այդ տղան… Ս­պա­նու­թեան նա­խոր­դող օ­րե­րուն ար­դէն Հ­րանդ ­Տինք հար­ցաքն­նո­ւած էր ­Թուր­քիոյ գաղտ­նի սպա­սար­կու­թեան (ՄԻԹ) կող­մէ, որ նաեւ սպառ­նա­ցած էր, թէ իր որ­դեգ­րած կե­ցո­ւած­քը շա­րու­նա­կե­լու պա­րա­գա­յին կեան­քը վտան­գի կ­՛են­թար­կո­ւի: Հ­րանդ ­Տինք հրա­պա­րա­կի վրայ բա­ցէ ի բաց կը խօ­սէր ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին, եւ հա­զա­րա­ւոր մար­դիկ կը լսէին ու կը հե­տե­ւէին ի­րեն: ­Պէտք է գիտ­նալ, որ ­Թուր­քիոյ մէջ պե­տու­թեան վա­րած քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ընդ­դի­մա­ցո­ղը կա՛մ կը բան­տար­կո­ւի, կամ ալ կը սպան­նո­ւի: Այլ ճամ­բայ չկայ: Ը­սել կ­՛ու­զեմ, որ ­Տին­քի հար­ցով այս նոր բա­ցա­յայ­տում­նե­րու ե­տին ալ կանգ­նած է Էր­տո­ղա­նի իշ­խա­նու­թիւ­նը: ­Մեր կար­ծի­քով, թէ՛ պե­տու­թիւ­նը, թէ՛ «կիւ­լէ­նա­կան»նե­րը եւ թէ ալ ծայ­րա­յեղ ազ­գայ­նա­կան շար­ժում­նե­րը մեղ­սա­կից են Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թեան մէջ. ա­նոնց­մէ իւ­րա­քան­չիւ­րը կը փոր­ձէ յան­ցան­քը միւ­սին վրայ նե­տել:

­Թուր­քիոյ խորհր­դա­րա­նը վեր­ջերս HDPի ե­րես­փո­խան­նե­րուն ան­ձեռնմխե­լիու­թիւ­նը ջնջած է: Վս­տա­հա­բար հա­յազ­գի ե­րես­փո­խան ­Կա­րօ ­Փայ­լանն ալ են­թար­կո­ւած է այդ ո­րո­շու­մին: Ինչ­պէ՞ս կը բնու­թագ­րէք այս ե­րե­ւոյ­թը:

Նախ ը­սեմ, թէ ոչ-բո­լոր ե­րես­փո­խան­նե­րուն ան­ձեռնմ­խե­լիու­թիւ­նը ջնջո­ւած է: Որ­քան որ տե­ղեակ եմ, ­Կա­րօ ­Փայ­լան տա­կա­ւին ան­ձեռնմ­խե­լի է: ­Հա­ւա­նա­բար տե­ղեակ էք, որ վեր­ջին շրջա­նին խորհրդա­րա­նին մէջ ծեծկռ­տուք ե­ղաւ, եւ ­Փայ­լան պար­զա­պէս հայ ըլ­լա­լուն հա­մար յար­ձակ­ման թի­րախ դար­ձաւ: ­Ներ­կա­յիս խորհր­դա­րա­նը դադ­րե­ցու­ցած է իր աշ­խա­տան­քը՝ ամ­բողջ երկ­րի տա­րած­քին հաս­տա­տո­ւած ար­տա­կարգ ի­րա­վի­ճա­կին (etat d՛urgence) պատ­ճա­ռով:

«­Նոր ­Զար­թօնք»ի տղոց յա­րա­տեւ պայ­քա­րին շնոր­հիւ՝ «­Քեմփ Ար­մէն»ը վե­րա­դար­ձո­ւե­ցաւ իր ի­րա­ւա­տի­րոջ: Այ­սօր այդ կա­յա­նը ի՞նչ վի­ճա­կի մէջ կը գտնո­ւի:

­Կա­յա­նը քա­րու­քանդ վի­ճա­կի մէջ է եւ կա­րե­լի չէ զայն վե­րա­նո­րո­գել: ­Մաս­նա­գէտ­նե­րու կար­ծի­քով պէտք է նախ­կին շի­նու­թիւ­նը քան­դել եւ ամ­բող­ջո­վին նո­րը կա­ռու­ցել, ան­շուշտ նոյն ճար­տա­րա­պե­տա­կան ո­ճով: ­Հի­մա որ կա­լո­ւա­ծա­գի­րը մեր ձեռքն է, ի վի­ճա­կի ենք ծրա­գիր­ներ մշա­կե­լու ա­պա­գա­յի հա­մար:

Պատ­րիար­քի տե­ղա­պահ Ա­թէ­շեան Սր­բա­զա­նին վեր­ջին յայ­տա­րա­րու­թե­նէն ետք ինչ­պէ՞ս են ձեր յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը պատ­րիար­քա­րա­նին հետ:

­Մենք ո­րե­ւէ խնդիր չու­նինք պատ­րիար­քա­րա­նին հետ: ­Մենք պար­զա­պէս կ­՛ը­սենք, թէ պատ­րիար­քա­րա­նը պէտք է զբա­ղի կրօ­նա­կան-ե­կե­ղե­ցա­կան հար­ցե­րով եւ զերծ մնայ քա­ղա­քա­կան խնդիր­նե­րուն մի­ջամ­տե­լէ:

Սա պա­հուս հրա­տապ ի՞նչ հար­ցեր կան, ո­րոնց մա­սին կ­՛ու­զէիք խօ­սիլ:

«­Նոր ­Զար­թօնք»ը ու­նի նաեւ մշա­կու­թա­յին միու­թիւն մը՝ «­Հայ մշա­կոյ­թի եւ զօ­րակ­ցու­թեան միու­թիւն» ա­նու­նով: ­Միու­թիւ­նը ­Պոլ­սոյ մէջ կեդ­րոն մը ու­նի, եւ մենք կ­՛ու­զէինք բա­նալ նաեւ ­Տիար­պա­քը­րի (­Տիգ­րա­նա­կերտ) մաս­նա­ճիւ­ղը՝ իս­լա­մա­ցո­ւած հա­յե­րուն հա­մար հա­յե­րէ­նի դա­սըն­թացք­ներ կազ­մա­կեր­պե­լու նպա­տա­կով: ­Պա­տե­րազ­մի պատ­ճա­ռով այս աշ­խա­տան­քը ներ­կա­յիս կա­րե­լի չէ ի­րա­գոր­ծել: Այս պա­հուն մեր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը կեդ­րո­նա­ցու­ցած ենք ­Պոլ­սոյ մէջ, ուր բա­նա­խօ­սա­կան ե­րե­կոյթ­ներ կը կազ­մա­կեր­պենք՝ այժ­մէա­կան նիւ­թե­րու շուրջ: Հ­րա­տա­րակ­չա­կան աշ­խա­տանք ալ կը կա­տա­րենք: ­Կը պատ­րաս­տենք հայ ե­րա­ժիշտ­նե­րու մա­սին հա­տոր մը՝ հա­յե­րէն, անգ­լե­րէն եւ թրքե­րէն: ­Կը շա­րու­նա­կենք նաեւ հա­յոց լե­զո­ւի դա­սըն­թացք­նե­րը:

«­Նոր ­Զար­թօնք» ­Միու­թեան հա­յեաց­քը

­Թուր­քիոյ մէջ գոր­ծող «­Նոր ­Զար­թօնք» ե­րի­տա­սար­դա­կան միու­թիւ­նը վեց տա­րիէ ի վեր կը գոր­ծէ, իսկ ան­կէ ա­ռաջ եր­կար ժա­մա­նակ գո­յու­թիւն ու­նե­ցած է որ­պէս հա­մա­ցան­ցա­յին հա­ղոր­դակ­ցու­թեան էլ-գի­րի խումբ, ուր սահ­մա­նա­փակ թի­ւով մտա­ւո­րա­կան­նե­րու մի­ջեւ կը քննար­կո­ւէին հա­մայն­քին վե­րա­բե­րեալ նիւ­թեր եւ հա­յու­թիւ­նը յու­զող խնդիր­ներ: «­Նոր ­Զար­թօնք» ա­նու­նը ընտ­րո­ւած է, քա­նի որ իր հիմ­նադ­րու­թեան թո­ւա­կա­նին՝ 2004ին, ­Պո­լիս կեդ­րո­նա­ցած հա­յու­թեան հա­մար նոր զար­թօն­քի շրջան մըն էր: «­Զար­թօնք» եզ­րը յատ­կա­պէս օգ­տա­գոր­ծո­ւած է իբ­րեւ մատ­նան­շում 19րդ ­դա­րու հայ զար­թօն­քին: ­Նախ­քան Հ­րանդ ­Տին­քի սպա­նու­թիւ­նը «­Նոր ­Զար­թօնք»ի տղա­քը դի­մում կա­տա­րած էին ժո­ղովր­դա­վար խմբակ­ցու­թիւն մը կազ­մե­լու աշ­խա­տանք­նե­րու գծով, բայց դժբախ­տա­բար ­Տին­քի սպան­նո­ւի­լը դար­ձաւ մար­դիկ ի­րա­րու քով բե­րող գոր­ծօ­նը եւ ի­րա­կան աշ­խու­ժու­թիւ­նը միայն այն ա­տեն սկսաւ: Տ­ղա­քը սկիզ­բը կը կազ­մա­կեր­պէին բա­նա­խօ­սու­թիւն­ներ: ­Յե­տոյ կա­մաց-կա­մաց ոտ­քի ե­լե­լով ա­նոնք սկսած են մաս­նակ­ցե­լու ցոյ­ցե­րու ոչ միայն հա­յու­թեան, այլ նաեւ ­Թուր­քիոյ մէջ ճնշո­ւած միւս փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րուն վե­րա­բե­րող նիւ­թե­րով:

Զ­րու­ցեց՝ ԱՐԷՆ ՔԵՐԹԵՇԵԱՆ