­Յու­նիս 22էն 24, Ե­րե­ւա­նի մէջ կա­յա­ցաւ պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նի ­Տայք նա­հան­գին նո­ւի­րո­ւած ա­ռա­ջին մի­ջազ­գա­յին գի­տա­ժո­ղո­վը, որ կազ­մա­կեր­պո­ւած էր ­Հա­յաս­տա­նի ­Բիւ­զան­դա­գի­տա­կան Ազ­գա­յին ­Կո­մի­տէի, ­Մաշ­տո­ցի ա­նո­ւան ­Մա­տե­նա­դա­րա­նի եւ ­Գի­տու­

թիւն­նե­րու Ազ­գա­յին Ա­կա­դե­միա­յի կող­մէ: «Ա­զատ Օր»ի հիւրն է գի­տա­ժո­ղո­վի կազ­մա­կեր­պիչ­նե­րէն տի­կին ԶԱՐՈՒՀԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ:

­

Յար­գե­լի տի­կին ­Յա­կո­բեան, խօ­սե­ցէք խնդրեմ գի­տա­ժո­ղո­վի կա­րե­ւո­րու­թեան մա­սին:

Հէնց սկզբից նշեմ. սա ա­ռա­ջին գի­տա­ժո­ղովն է, որ նո­ւիր­ւում է պատ­մա­կան ­Տայք նա­հան­գին: ­Շեշ­տում եմ սա, քա­նի որ խորհր­դա­յին շրջա­նում այս թե­ման մեղմ ա­սած ող­ջու­նե­լի չէր, հայ ա­րո­ւես­տի ու ճար­տա­րա­պե­տու­թեան պատ­մու­թեա­նը նո­ւի­րո­ւած ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րում (բա­ցա­ռու­թեամբ Տ. ­Մա­րու­թեա­նի «­Խո­րա­գոյն ­Հայք» գրքի, ո­րը են­թար­կո­ւեց սո­վե­տա­կան գրաքն­նու­թեա­նը) այս նա­հան­գի յու­շար­ձան­ներն այ­սօր էլ չեն ընդգրկ­ւում: ­Մինչ­դեռ ­Տայ­քում են գտնւում ճար­տա­րա­պե­տա­կան այն­պի­սի գլուխ-գոր­ծոց­ներ, ինչ­պի­սիք են ­Բա­նա­կի եւ Իշ­խա­նի տա­ճար­նե­րը` հիմ­նո­ւած 7րդ դ., ­Խա­խու, Օշ­քի (Ա­շուն­քի) վան­քե­րը` կա­ռու­ցո­ւած 10րդ դ., եւ այլն:
­Մի­ջազ­գա­յին ­Գի­տա­ժո­ղո­վի կազ­մա­կերպ­ման միւս խթանն այն էր, որ վեր­ջին մի քա­նի տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում, Վ­րաս­տա­նում կազ­մա­կեր­պո­ւել են ե­րեք գի­տա­ժո­ղով` նո­ւի­րո­ւած ­Տայք և Կ­ղարջք նա­հանգ­նե­րին և դ­րանք վրա­ցա­կա­նա­ցո­ւած ձե­ւով հռչա­կո­ւել են «­Տաօ-Կ­լար­ջե­թի»: ­Ցա­ւա­լին այն է, որ այդ մի­ջո­ցա­ռում­նե­րը ու­նեն յստակ քա­ղա­քա­կան կողմ­նո­րո­շում եւ մի­տո­ւած են ­Տայքն ու Կ­ղարջ­քը ներ­կա­յաց­նե­լու որ­պէս զուտ վրա­ցա­կան տա­րածք­ներ՝ միեւ­նոյն ժա­մա­նակ ան­տե­սե­լով երկ­րա­մա­սի պատ­մու­թեան ու մշա­կոյ­թի հայ­կա­կան ու բիւ­զան­դա­կան շեր­տե­րը:

Ա­սա­ցիք, որ գի­տա­ժո­ղո­վը մի­ջազ­գա­յին էր...

Ա­յո՛, մեր նպա­տակն էր մէկ հար­թա­կում հա­ւա­քել ­Տայք նա­հան­գով զբա­ղո­ւող կամ դրան տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով անդ­րա­դար­ձած գիտ­նա­կան­նե­րի, ո­րոնք կ­՚անդ­րա­դառ­նա­յին ու կը քննար­կէին ­Տայ­քի տար­բեր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րի պատ­մա­կան, մշա­կու­թա­յին ու դա­ւա­նա­բա­նա­կան հիմ­նա­հար­ցե­րը: ­Մեր հրա­ւէ­րին ար­ձա­գան­գե­ցին ինչ­պէս հա­յաս­տան­ցի, այն­պէս էլ ար­տա­սահ­ման­ցի գիտ­նա­կան­ներ ­Ռու­սաս­տա­նից, ­Յու­նաս­տա­նից, ­Գեր­մա­նիա­յից, Ի­տա­լիա­յից, ­Հո­լան­դիա­յից, Անգ­լիա­յից եւ ­Միա­ցեալ ­Նա­հանգ­նե­րից: Ար­ձա­գան­գե­ցին շա­տե­րը, բայց ցա­ւօք` ո՛չ մեր վրա­ցի գոր­ծըն­կեր­նե­րը, ո­րոնք այդ­պէս էլ չժա­մա­նե­ցին Եր­ևան...

Տի­կին ­Յա­կո­բեան, ո՞րն է ­Տայք նա­հան­գի դերն ու նշա­նա­կու­թիւ­նը հա­յոց պատ­մու­թեան մէջ եւ ին­չո՞վ է պայ­մա­նա­ւո­րո­ւած ­Տայ­քի հան­դէպ հե­տաքրք­րու­թիւ­նը ար­դի հա­յա­գի­տու­թեան մէջ:

Տայ­քի նշա­նա­կու­թիւ­նը մեր պատ­մու­թեան մէջ յի­րա­ւի մեծ է: ­Տայք աշ­խար­հի մա­սին յի­շա­տա­կում­ներ ու­նենք դե­ռեւս Ք. ա. 9-8րդ դդ. ու­րար­տա­կան սե­պագ­րե­րում: ­Մին­չեւ Ք.Ե. 8րդ ­դա­րի 70ա­կան թո­ւա­կան­նե­րը ­Տայ­քը ե­ղել է ­Մա­մի­կո­նեան իշ­խա­նա­կան տան կա­լո­ւած­քը: Այս­տեղ էր ծնո­ւել եւ տե­ղի ե­պիս­կո­պոս դար­ձել ա­պա­գայ հա­յոց կա­թո­ղի­կոս ­Ներ­սէս ­Տա­յե­ցին (641-661 թթ.): Իր ե­կե­ղե­ցա­շէն գոր­ծու­նէու­թեան հա­մար «­Շի­նող» մակ­դիրն ստա­ցած այս հայ­րա­պե­տը ­Տայ­քը զար­դա­րել էր հո­յա­կերտ ե­կե­ղե­ցի­նե­րով: Ա­րա­բա­կան տի­րա­պե­տու­թեան ան­կու­մից յե­տոյ, 9րդ ­դա­րի կէ­սե­րից, նա­հան­գում հիմ­նա­ւո­րո­ւել են ­Բագ­րա­տու­նեաց կրտսեր ճիւ­ղի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը: Այս­պի­սով՝ ­Տայք նա­հան­գը տար­բեր ժա­մա­նա­կա­հա­տո­ւած­նե­րում կա­պո­ւած է ե­ղել եր­կի­րը կա­ռա­վա­րող իշ­խա­նա­կան տնե­րի հետ: ­Բա­ցի այդ, 7րդ դ. սկզբից ­Տայ­քում հաս­տա­տո­ւել են ուղ­ղա­փառ (օր­թո­դոքս) հա­յե­րը, ո­րոնք ի տար­բե­րու­թիւն ­Հա­յաս­տա­նեայց Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղե­ցու, ըն­դու­նել են 451 թ. ­Քաղ­կե­դո­նի տիե­զե­րա­ժո­ղո­վի (եւ յա­ջորդ­նե­րի) ո­րո­շում­նե­րը եւ ե­կե­ղե­ցա­կան միու­թիւն ու­նե­ցել յու­նա­կան աշ­խար­հի հետ: ­Տայքն այս­պի­սով դար­ձել է կա­րե­ւոր հո­գե­ւոր կենտ­րոն` դէ­պի ի­րեն ձգե­լով նաեւ վրաց վա­նա­կան­նե­րի:

Ի՞նչ է օր­թո­դոքս («քաղ­կե­դո­նա­կան») հա­յե­րի պատ­մամ­շա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան տե­ղը հայ ժո­ղովր­դի գան­ձա­րա­նին մէջ:

- Ուղ­ղա­փառ հա­յոց հա­մայն­քը, ո­րը ­Հա­յաս­տա­նում ու ­Հա­յաս­տա­նից դուրս իր զար­գաց­ման բարձր աս­տի­ճա­նին է հա­սել 7րդ, 10-11րդ­ եւ 13րդ ­դա­րե­րում, մեծ դե­րա­կա­տա­րու­թիւն է ու­նե­ցել երկ­րի քա­ղա­քա­կան ու հո­գե­ւոր կեան­քում՝ մշտա­պէս ա­պա­հո­վե­լով փո­խա­դարձ կա­պե­րը ­Բիւ­զան­դիա­յի եւ յա­րա­կից երկր­նե­րի հետ: Սկ­սած 5րդ ­դա­րից, քաղ­կե­դո­նա­կան հա­յե­րը հսկա­յա­կան թարգ­մա­նա­կան գոր­ծու­նէու­թիւն են ծա­ւա­լել յու­նա­բան դպրո­ցի շրջա­նակ­նե­րում: ­Հայ-քաղ­կե­դո­նա­կան խո­շոր կենտ­րոն­ներ, վա­նա­կան հաս­տա­տու­թիւն­ներ կա­յին ինչ­պէս պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նում, այդ թւում` ­Տայ­քում, այն­պես էլ հայ­րե­նի­քից դուրս (­Պա­ղես­տին, ­Վիրք, ­Բալ­կան­ներ, Փ. Ա­սիա եւ այլն): Ա­կա­դե­մի­կոս ­Նի­կո­ղա­յոս ­Մա­ռի ձե­ւա­կերպ­մամբ` օր­թո­դոքս հա­յե­րը ե­ղել են այն ա­ռա­ջա­տար ոյ­ժը, ո­րի շնոր­հիւ մեծ զար­գա­ցում է ապ­րել հա­յոց ազ­գա­յին մտա­ւոր կեան­քը: ­Բա­ցի այդ, ուղ­ղա­փառ հա­յե­րը միջ­նոր­դի դեր են կա­տա­րել հայ-բիւ­զան­դա­կան, հայ-վրա­ցա­կան, նաև` վրաց-բիւ­զան­դա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րում: Ն­րան­ցից շա­տեր ծա­ռա­յու­թեան մէջ են ե­ղել բիւ­զան­դա­կան բա­նա­կում եւ ար­քու­նի­քում՝ հաս­նե­լով կայ­սե­րա­կան, եր­բեմն էլ` ­Կոս­տանդ­նու­պոլ­սոյ պատ­րիար­քի գա­հե­րին:

Ու­րեմն, գործ ու­նենք հայ մշա­կոյ­թի մի ու­րոյն եւ ինք­նա­տիպ ճիւ­ղի հե՞տ:

Ան­շո՛ւշտ, ուղ­ղա­փառ հա­յոց ժա­ռան­գու­թիւ­նը հա­րուստ է եւ իւ­րա­յա­տուկ: Այդ ժա­ռան­գու­թեան հիմ­նա­կան ա­ռանձ­նա­յատ­կու­թիւնն այն է, որ այդ մշա­կոյ­թը լա­ւա­գոյնս հա­մադ­րել է հայ­կա­կան եւ յու­նա­կան (­Տայ­քի պա­րա­գա­յին` նաեւ վրա­ցա­կան) մշա­կոյթ­նե­րի ձեռք­բե­րում­նե­րը: Այդ սին­թե­զի (հա­մադ­րու­թեան) ար­տա­յայ­տու­թիւնն է այն, որ օր­թո­դոքս հա­յոց ստեղ­ծած ձե­ռագ­րե­րը, որմ­նանը­կար­նե­րը, տա­ճար­ներն ու­նեն երկ­լե­զու կամ ե­ռա­լե­զու (յու­նա­րէն, հա­յե­րէն, վրա­ցե­րէն) մա­կագ­րու­թիւն­ներ: ­Յու­նա­րէ­նով եւ կամ վրա­ցե­րէ­նով ուղ­ղա­փառ հա­յե­րը ի ցոյց են դրել յոյ­նե­րի եւ կամ վրա­ցի­նե­րի հետ նոյ­նա­դա­ւան լի­նե­լը, իսկ հա­յե­րէն ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րով` ի­րենց ազ­գա­յին պատ­կա­նե­լու­թիւ­նը: Առ հա­սա­րակ, ուղ­ղա­փառ հա­յե­րը յա­տուկ հոգ են տա­րել` ան­գամ օ­տար մի­ջա­վայ­րում մայ­րե­նի լե­զուն պահ­պա­նե­լու հա­մար:

Ի՞նչ փու­լում է գտնւում օր­թո­դոքս հա­յոց ժա­ռան­գու­թեան ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը եւ այդ ա­ռու­մով ի՞նչ հո­րի­զոն­ներ կան հա­յա­գէտ­նե­րի առ­ջեւ:

Ուղ­ղա­փառ հա­յոց պատ­մու­թեան եւ մշա­կու­թա­յին ժա­ռան­գու­թեան գի­տա­կան ու­սում­նա­սի­րու­թիւնն սկիզբ է ա­ռել 1905 թ., Ն. ­Մա­ռի «Ար­քա­յուն». քրիս­տո­նեա­նե­րի մոն­ղո­լե­րէն ա­նո­ւա­նու­մը հայ քաղ­կե­դո­նա­կան­նե­րի խնդրի առն­չու­թեամբ» յօ­դո­ւա­ծով, ո­րը շատ ա­ռում­նե­րով այ­սօր էլ չի կորց­րել իր ար­դիա­կա­նու­թիւ­նը:
­Մա­ռից յե­տոյ այս խնդրով զբա­ղուել են մի շարք գիտ­նա­կան­ներ, ո­րոնց թւում կ­՚ու­զե­նա­յի նշել Պ. ­Մու­րա­դեա­նին, Ի. Ա­բու­լա­ձէին, Ա. ­Կաժ­դա­նին, Հ. ­Բար­թի­կեա­նին, Վ. ­Յա­րու­թիւ­նո­վա-­Ֆի­դա­նեա­նին: ­Սա­կայն նրանց ու­սում­նա­սի­րութիւն­նե­րը կա­տա­րո­ւել են ո՛չ - սիս­տե­մա­տիկ (հե­տե­ւո­ղա­կան) կեր­պով, ընդգր­կել են ո՛չ բո­լոր ո­լորտ­նե­րը: Առ հա­սա­րակ, քչերն են հե­տաքրք­րուած օր­թո­դոքս հա­յե­րով ու նրանց հետ առն­չուող պատ­մա­կան խնդիր­նե­րով: ­Հա­շուի առ­նենք եւ այն, որ օր­թո­դոքս հա­յե­րի պատ­մու­թեան ու մշա­կոյ­թի ու­սում­նա­սի­րու­թիւ­նը պա­հան­ջում է շատ ըն­դար­ձակ գի­տե­լիք­ներ, օ­րի­նակ` բիւ­զան­դա­կան աղ­բիւր­նե­րի, պատ­մու­թեան եւ ա­րո­ւես­տի լաւ ի­մա­ցու­թիւն: Այդ իսկ պատ­ճա­ռով այ­սօր չա­փա­զանց կա­րե­ւոր է ե­րի­տա­սարդ գիտ­նա­կան­նե­րի ներգրա­ւու­մը ու­սում­նա­սի­րու­թիւն­նե­րի այս խոս­տում­նա­լից ո­լոր­տում:

Ա­սա­ցիք այն մա­սին, որ օր­թո­դոքս հա­յոց պատ­մու­թիւնն ու ստեղ­ծած մշա­կոյ­թը սերտ կա­պի մէջ են ­Բիւ­զան­դիո­նի հետ: Այդ ա­ռու­մով կա՞յ ար­դեօք հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն յոյն գիտ­նա­կան­նե­րի հետ:

Ցա­ւով նշեմ, որ նման հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն գրե­թէ չկայ, գո­նէ ա­րո­ւես­տի պատ­մու­թեան բնա­գա­ւա­ռում այն լրիւ բա­ցա­կա­յում է: Եր­կու երկր­նե­րի պատ­մա­բան­նե­րի ու միջ­նա­դա­րա­գէտ­նե­րի մի­ջեւ չեն ստեղ­ծո­ւել հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան կա­մուրջ­ներ: Այ­սօր, երբ սահ­ման­նե­րը բաց են եւ կան տար­բեր հա­մա­տեղ ծրագ­րեր, դա հնա­րա­ւոր է ի­րա­կա­նաց­նել: ­Յատ­կա­պէս դա վե­րա­բե­րում է ­Տայք նա­հան­գին, ո­րի քա­ղա­քա­կան կա­պե­րը կայս­րու­թեան հետ ե­ղել են ակ­տիւ (աշ­խոյժ), իսկ յու­շար­ձան­նե­րը զգա­լիօ­րէն կրել են բիւ­զան­դա­կան մշա­կու­թա­յին ազ­դե­ցու­թիւ­նը: ­Կար­ծում եմ, որ յոյն մաս­նա­գէտ­նե­րը, ծա­նօթ չլի­նե­լով նիւ­թին, չեն պատ­կե­րաց­նում, թէ բիւ­զան­դա­կան մշա­կու­թա­յին ազ­դե­ցու­թեան կամ փո­խազ­դե­ցութ­յան ինչ­պի­սի՜ հե­տաքր­քիր գոր­ծըն­թաց­ներ են տե­ղի ու­նե­ցել միջ­նա­դա­րեան ­Հա­յաս­տա­նում: ­Յա­ւե­լեմ, որ այս գի­տա­ժո­ղո­վին մաս­նակ­ցե­ցին ­Յու­նաս­տա­նից ե­րեք ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներ, ո­րոնց թւում էր Ա­թէն­քի Աս­տո­ւա­ծա­բա­նու­թեան ֆա­կուլ­տե­տի դա­սա­խօս պրն. Իոան­նիս-Ան­տօ­նիոս ­Պա­նա­յո­տո­պու­լո­սը: ­Յոյ­սով ենք, որ սա հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան լաւ սկիզբ կը լի­նի:

Մեր հա­րե­ւան երկր­նե­րի` Վ­րաս­տա­նի եւ ­Թուր­քիա­յի կող­մից հե­տաքրք­րու­թիւ­նը ­Հա­յաս­տա­նի յու­շար­ձան­նե­րի հան­դեպ ու­նի՞ ո­րո­շա­կի քա­ղա­քա­կան մի­տում: ­Մեր լռու­թիւ­նը եւ կամ կրա­ւո­րա­կա­նու­թիւ­նը օր­թո­դոքս հա­յոց մշա­կոյ­թի վեր­հան­ման գոր­ծում յղի՞ է ար­դեօք վտանգ­նե­րով:

Ի­րա­կա­նու­թիւնն այն է, որ Վ­րաս­տա­նում պատ­րաստ­ւում են հա­յա­գէտ­ներ, կայ հե­տաքրք­րու­թիւն մեր պատ­մու­թեան եւ մշա­կոյ­թի նկատ­մամբ, բայց դա ար­ւում է ոչ թէ հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թեան եւ հա­մա­տեղ ծրագ­րեր ի­րա­կա­նաց­նե­լու հա­մար, այլ ծա­ռա­յում է վրաց կող­մից որ­դեգ­րուած քա­ղա­քա­կա­նու­թեա­նը: ­Վեր­ջի­նիս նպա­տակն է պատ­մա­կան փաս­տե­րը խե­ղա­թիւ­րելն ու այս կամ այն դա­րաշըր­ջա­նում, կամ՝ տա­րա­ծաշր­ջա­նում, հա­յոց ներ­կա­յու­թեան փաս­տե­րը հեր­քե­լը: ­Բա­ցա­ռու­թեամբ շատ սահ­մա­նա­փակ շփում­նե­րի, հա­մա­գոր­ծակ­ցու­թիւն չի ստաց­ւում նաեւ թուրք գիտ­նա­կան­նե­րի հետ, եւ ծա­գում են գրե­թէ նոյն խնդիր­նե­րը, ին­չը եւ վրա­ցի­նե­րի հետ: Չ­նա­յած ստեղ­ծո­ւած ի­րա­վի­ճա­կին՝ մենք հե­տե­ւո­ղա­կա­նօ­րէն պէտք է տէր կանգ­նենք մեր պատ­մու­թեանն ու մշա­կոյ­թին, մեր նախ­նի­նե­րի թո­ղած ժա­ռան­գու­թեա­նը: Այ­լա­պէս մէ­կընդ­միշտ կա­րող ենք կորցնել մեր ինք­նու­թեան այդ շեր­տը:

Այս գի­տա­ժո­ղո­վը շա­րու­նա­կու­թիւն կ­՚ու­նե­նա՞յ:

­Հա­մո­զո­ւած եմ, որ գի­տա­ժո­ղո­վը կ­՚ու­նե­նայ շա­րու­նա­կու­թիւն, քա­նի որ տաս­նեակ տա­րի­նե­րի լռու­թիւ­նից յե­տոյ սոյն թե­մա­յին անդ­րա­դառ­նա­լը մեծ քայլ էր, եւ պէտք է հնա­րա­ւո­րինս ջանք թա­փել, որ ­Տայք նա­հան­գի նկատ­մամբ գի­տա­կան հե­տաքրք­րու­թիւ­նը չմա­րի: ­Դա ա­ռա­ջին հեր­թին կա­րե­ւոր է, ինչ­պէս ա­սա­ցի, ե­րի­տա­սարդ­նե­րի հա­մար. պէտք է, որ ­Տայքն ու­սում­նա­սի­րու­թեան նիւթ դառ­նայ նոր սերն­դի գիտ­նա­կան­նե­րի հա­մար, որ ­Տայ­քի հիաս­քանչ յու­շար­ձան­նե­րը ո­գեշնչ­ման աղ­բիւր ծա­ռա­յեն նրանց հա­մար: Ե­թէ խորհր­դա­յին շրջա­նում այդ տա­րածքն ու նրա յու­շար­ձան­նե­րը մեզ հա­մար ան­հա­սա­նե­լի էին, այդ թւում նաև գա­ղա­փա­րա­խօ­սա­կան սահ­մա­նա­փա­կում­նե­րի ու ճնշում­նե­րի պատ­ճա­ռով, ա­պա այժմ ի­րա­վի­ճա­կը փո­խո­ւել է: ­Հե­տե­ւա­պէս, ճա­նա­պար­հը մէկն է` վե­րա­դար­ձը...

ԶԱՐՈՒՀԻ ՅԱԿՈԲԵԱՆ

­Զա­րու­հի ­Յա­կո­բեան ա­րո­ւես­տա­բա­նու­թեան թեկ­նա­ծու է, Ե­րե­ւա­նի ­Պե­տա­կան ­Հա­մալ­սա­րա­նի ԻՒՆԵՍՔՕի ամ­պիո­նի օգ­նա­կան: Ա­ւար­տած է ­Մոս­կո­ւա­յի ­Լո­մո­նո­սո­վի ա­նո­ւան պե­տա­կան հա­մալ­սա­րա­նի պատ­մու­թեան ֆա­կուլ­տե­տի (բա­ժան­մուն­քի) ա­րո­ւես­տի պատ­մու­թեան բա­ժի­նը: ­Նոյն հա­մալ­սա­րա­նին մէջ պաշտ­պա­նած է իր թեկ­նա­ծո­ւա­կան ա­տե­նա­խօ­սու­թիւ­նը՝ նո­ւի­րո­ւած 11րդ ­դա­րու հայ-բիւ­զան­դա­կան գե­ղա­րուես­տա­կան կա­պե­րուն եւ հայ-քաղ­կե­դո­նա­կան ա­րո­ւես­տին: Ե­րե­ւա­նի հա­մալ­սա­րա­նին մէջ ներ­կա­յիս կը դա­սա­ւան­դէ «­Միջ­նա­դա­րեան ա­րե­ւե­լաք­րիս­տո­նէա­կան ա­րո­ւեստ», «­Վաղ միջ­նա­դա­րեան հայ­կա­կան ա­րո­ւեստ» եւ «­Հայ-քաղ­կե­դո­նա­կան մշա­կոյթ» դա­սըն­թաց­նե­րը: ­Հե­ղի­նակ է 50է ա­ւե­լի գի­տա­կան յօ­դո­ւած­նե­րու եւ աշ­խա­տու­թեանց:

Հար­ցազ­րոյ­ցը վա­րեց` ­Գէորգ ­Ղա­զա­րեան