Լեւոն Իսկէնեան - կենսագրական կէտեր և գործունէութիւն
Լեւոն Իսկէնեան ծնած է 1978ին, Պէյրութ՝ Լիբանան: Սկզբնական երաժշտական ուսումը կատարած է Համազգայինի «Բարսեղ Կանաչեան» ե
րաժշտանոցը, Պուրճ Համուտ, ստանալով դաշնակահարի վկայական: Ուսումը կատարագործելու նպատակով՝ 1996ին կը մեկնի Երեւան, ուր կը յաճախէ Կոմիտասի անուան Պետական Երաժշտանոցը՝ հասնելով մագիստրոս վկայականի (2005), ապա՝ թեկնածութեան (2007), դաշնամուրի ուսման մէջ: Հոն նաեւ կը սերտէ երգեհոն (organ) եւ տաւղալար (harpsichord), յօրինում, խմբավարութիւն եւ կ՚ուսումնասիրէ հայկական երաժշտութիւնը՝ հնագոյն շրջաններէն մինչեւ մեր օրերը:
2008ին կը հիմնէ «Կիւրճիէֆ» ժողովրդական Նուագարաններու Համոյթը – մասնակցութեամբ հայաստանցի 11 վարպետ երաժիշտներու, որոնք կը նուագեն տուտուկ, թաւ տուտուկ, զուռնա, Մշոյ թմբուկ, տհոլ, տափ, քամանչայ, թառ, ուտ, քանոն, սանթուր, փող (պլուլ):
Գերմանական ECM ընկերութիւնը նախ 2011ին, ապա՝ 2015ին, կը հրապարակէ Համոյթին կատարմամբ երկու ձայնասկաւառակ, Գ. Ի. Կիւրճիէֆի եւ Կոմիտաս Վարդապետի դաշնամուրային յօրինումներով, փոխադրուած ժողովրդական նուագարաններու:
Զոյգ ձայնասկաւառակները միջազգային մեծ ուշադրութեան արժանացած են: Իբրեւ արդիւնք՝ Համոյթը համերգներ ունեցած է Լիբանան, Գերմանիա, Պրազիլ, Արժանթին, Իտալիա, Ռուսաստան, Զուիցերիա, Պելճիքա, Փորթուգալ, Հոլանտա, Լեհաստան, Ռումանիա, Աւստրալիա եւ Հայաստան: Իսկ 2012ին համոյթի առաջին ձայնասկաւառակը Հոլանտայի մէջ կ՚արժանանայ «Թովմաս Էտիսըն» մրցանակին, որ աշխարհի չորս կարեւորագոյն մրցանակներէն մէկն է: Թէ՛ Կիւրճիէֆի, թէ՛ Կոմիտասի դաշնամուրային կտորներու գործիքաւորումը - ժողովրդական նուագարաններու համար - կատարած է Լեւոն Իսկէնեան:
Ներկայացուած հարցազրոյցը կ՚առնչուի Կոմիտաս Վարդապետի գործերուն:
Հարցազրոյցը վարեց՝ ՀՐԱՅՐ ՔԻՒՐՔՃԵԱՆ
Կը խնդրենք, որ հակիրճ ներկայացնէք Կոմիտասի (Սողոմոն Սողոմոնեան) կեանքի եւ գործունէութեան կարեւոր հանգրուանները - իբր մարդ, իբր երաժիշտ:
Կոմիտաս (1869-1935) երգահան, հոգեւորական, մշակութագէտ, ժողովրդական երգեր հաւաքող-գրող եւ մշակող, երգիչ, երգչախմբի ղեկավար, եւ գիտական հետազօտող էր: Ան վերծանեց խազերը (Armenian neumatic symbols)՝ եկեղեցական նոթագրութիւնը, որ զարգացած էր 9րդ դարէն մինչեւ 16րդ դար: Ան կը համարուի հայկական դասական երաժշտութեան հիմնադիրը: Երկար տարիներ իր երաժշտութեան գոյութեան մասին գրեթէ անտեղեակ էին արեւմուտքի մէջ, որոնք այժմ տարուէ տարի նոր եւ մեծ հետաքրքրութեամբ կը բացայայտուին:
Կոմիտաս իր կեանքի ընթացքին յաճախ խոչընդոտներ դիմագրաւած է՝ իր գաղափարներու իրականացման - տարածման համար: Ի՞նչ էին այդ խոչընդոտները, որո՞նք էին իր ընդդիմախօսները, ի՞նչ էին անոնց առարկութիւններու - յաճախ ոչ միայն երաժշտական - դրդապատճառները:
Կոմիտասը վարդապետ էր, հոգեւորական, բայց եւ ամբողջովին ընկղմած էր երաժշտական գործունէութեան մէջ: Այն նիւթը, որով կը զբաղուէր, բացի հոգեւոր երաժշտութենէ, նաեւ աշխարհիկ երաժշտութիւնն էր: Գեղջկական երգեր եւ պարեր, ծէսերու երաժշտութիւններ, որոնցմէ շատերը նաեւ սիրային երգեր էին, եւ ոմանք՝ նախաքրիստոնէական ծէսերէ մնացորդներ: Կոմիտասը բացայայտ կ՚ուսումնասիրէր եւ թէեւ Հայ Առաքելական Եկեղեցին կ՚ընդունէր, կը յարգէր անոր կատարած գործը, բայց կային նաեւ շարք մը հոգեւորականներ, որոնք - շատ սահմանափակ մտածելակերպ ունենալու պատճառով - կ՚ընդիմանային՝ ըսելով, թէ ինչպէ՛ս հոգեւորականին կարելի է սիրային երգեր կատարել:
Փոքր տարիքէն, իր երգահաւաքի առաջին փորձերէն, Սողոմոն (Կոմիտաս) կը թուի բնազդային սէր տածած ըլլալ իր շրջապատին մէջ լսուող նախ ժողովրդական, ապա՝ գեղջուկ երգերու հանդէպ (ի հակադրութիւն քաղաքայինի): Ինչպէ՞ս կը բացատրէք այդ երեւոյթը - ի՞նչ ձեւով ան դրսեւորուած է իր հետագայ գործերուն մէջ:
Կոմիտասը իր ամբողջ էութեամբ երաժիշտ էր: Ճշմարտութեան հասնելու իր ձգտումը կը մղէր իրեն խորապէս ուսումնասիրելու, եւ որեւէ նորարարութիւն հիմնելու՝ հին ու կայուն հիմքի վրայ: Ան հազարաւոր հայկական ժողովըրդական եւ հոգեւոր երգեր ու պարեղանակներ հաւաքեց, անոնցմէ որոշները ապագային մշակեց դաշնակի, ձայնի եւ երգչախումբի համար: Իր միտքերէն հետաքրքիր է յիշել.- «Մտի՛ր խորը, գտիր՝ նորը, վանէ՛ հինը, բանէ՛մինը»:
1893ին Կոմիտաս կ՚աւարտէ Ս. Էջմիածնի Գէորգեան Ճեմարաանը, ուր արդէն ծանօթացած էր արեւմտեան դասական երաժշտութեան, իսկ 1896ին կ՚ուղարկուի Պերլին, ուր մինչեւ 1899 կ՚ամբողջացնէ իր դասական երաժշտական ուսումը: Ձեր կարծիքով, այս ժամանակաշրջանը ի՞նչ ձեւով ազդած է Կոմիտասի հետագայ ուղղութեանը. արդեօք զինք որոշ չափով հեռացուցա՞ծ է իր «բնազդային հակումներէն»:
Կոմիտասը անընդհատ կ՚ուսումնասիրէր, որպէսզի գործնականօրէն հասկնար արեւելեան երաժշտութիւնը: Բացի այն, որ ան խորապէս կ՚ուսումնասիրէր՝ հայկական հոգեւոր եւ գեղջկական, միջնադարեան ու հնագոյն երաժշտութիւնն էր, կը վերլուծէր նաեւ արեւելեան` այլ ազգերու երաժշտութիւնը: Ան շատ լաւ ծանօթ էր եւ կ’ուսումնասիրէր լատային (ձայնակարգ - mode) համակարգերը՝ քրտականի, թրքականի, արաբականի, յունականի, ասորականի, նոյնիսկ հնդկականի եւ չինականի: Ան կը համարուի առաջին ֆոլքլորագէտը:
Իսկ Պերլինի մէջ իր ուսման ընթացքին, բացի դասական երաժշտութեան կրթութենէ, ան ուսանեցաւ հնագոյն եւրոպական երաժշտութիւն եւ հնագոյն բիւզանդական նոթագրութիւն: Եւ այս ամէնը իրեն հիմք էին, որպէսզի ուսումնասիրութիւններ կատարելով հասկնայ հին հայկական եկեղեցական երաժշտութեան նոթագրութեան, «խազերու» ընթերցման բանալին: Իր բնազդէն բնականաբար չհեռացաւ, այլ հայկական երաժշտութիւնը արեւմտեան դասական երաժշտական ձեւերու մէջ Արեւմուտքի երաժշտասէր հասարակութեան ծանօթացնելու ձեւերը գտաւ՝ իւրայատուկ դաշնամուրային, ձայն-դաշնամուր եւ երգչախմբային կառուցուածքներ ստեղծելով:
2014 Սեպտեմբերի ձեր Երեւանի առաջին Կոմիտասեան համերգէն ետք, Պրն. Տիգրան Մանսուրեան, CivilNet հեռուստատեսիլին իր տուած խօսքին մէջ, կը նշէր, թէ իր կարծիքով ցարդ կատարուած Կոմիտասի (ժողովրդական) գործերու մշակումները «փախուստ է Կոմիտասից», իսկ ձեր խումբին կատարումը «բացարձակապէս հաւատարիմ» կը գտնէ Կոմիտասեան «տէքստին» (բնագիրին): Կրնա՞ք մանրամասնել այս հարցին (հաւատարմութեան) երկու հակադրուող կողմերը, եւ այդ հակադրութեան գոյութեան պատճառները:
Այո՛, Կոմիտասի ստեղծագործութիւններու շատ մշակումներ կան. շատերն ամբողջովին փոխած են իր ներդաշնակութեան իւրայատուկ մտածելակերպը եւ կառուցուածքը, իսկ այստեղ ամբողջովին պահպանուած է իւրաքանչիւր հնչիւն, ռիթմիկ պատկեր եւ թուացեալ մանրուքներ:
Մէկ կարեւոր բան եւս. Կոմիտասը իւրաքանչիւր դաշնամուրային գործի վրայ նշած է այն նուագարանը, որու ոճով դաշնակահարը պէտք է վերարտադրէ եւ նմանակէ. այս նաեւ սկզբնաղբիւր հնչողութիւնն է այս գործերուն: Այստեղ բոլոր փոխադրութիւնները կառուցուած են Կոմիտասի այդ նշումներուն վրայ, եւ անոր համար երգահան Տ. Մանսուրեանը կը շեշտէ, որ շատերը Կոմիտասի գործերը այնպէս մշակած են, որոնք փախուստ են Կոմիտասէն, իսկ այս գործը մշակում չի համարեր եւ կ՚ըսէ.- «Ի՞նչ արդիւնք կարելի է ակնկալել ժողովրդական նուագը կոմպոզիտորական արուեստ դարձնելուց յետոյ, այն կրկին դէպի ժողովրդական ակունքները եւ մտածողութիւնը տանելիս։ Սա անշուշտ եզակի մի փորձ է, որ տեղի է ունենում բանահիւսութիւն-կոմպոզիտորական (յօրինողական) արուեստ յարաբերութեան ներսում։ Ինչպէ՞ս բնորոշել այս տեսակ աշխատանքը՝ գիտահետազօտական աշխատա՞նք. փաստագրումի եւ գեղարուեստական մտածողութեան տարբերակո՞ւմ. Բանահիւսութեան (poetry) եւ կոմպոզիտորական արուեստի համատեղո՞ւմ: Թերեւս այս կարգի հարցերը դեռ կարելի է շարունակել, սակայն ինչ էլ լինի, Իսկէնեանի տարիներ տեւած մանրակրկիտ աշխատանքը անսովոր մի գեղեցկութեան ծնունդ է տուել, որն ակնյայտ է»:
Ի՞նչ նպատակ կը հետապնդէք Կոմիտասի դաշնամուրային գործերու՝ ժողովրդական նուագարաններու համար գործիքաւորմամբ: Արդեօ՞ք այս պարագային ալ կարելի է «հաւատարմութեան» ձգտում մը տեսնել, փորձ մը՝ Կոմիտասի դաշնամուրային մշակումները մօտեցնելու անոր՝ որ Կոմիտասը ենթադրաբար լսած է:
Այս աշխատանքով 2 նպատակ կը փորձենք իրագործել: Հասկնալ Կոմիտասի ստեղծագործութիւններու կատարողականութիւնը եւ վերականգնել միջնադարեան եւ հնագոյն հայկական երաժշտութեանը բնորոշ հնչողութեան եւ գործիքներու համադրութիւնը:
Ձեր Համոյթի՝ Կոմիտասեան դաշնամուրային գործերու ժողովրդական նուագարաններով կատարումները նոր երանգներ-շերտեր կը թուին բացայայտել: Արդեօ՞ք անոնք կրնան օգտագործուիլ՝ Կոմիտասի այդ գործերուն ուսուցման համար, որպէսի նոր սերունդի դաշնամուրի ուսանողներ կարենան Կոմիտասը աւելի լաւ հասկնալ:
Կոմիտասի ստեղծագործութիւններու նոթաները (ձայնագրութիւնները) երկար տարիներ Արեւմուտքի մէջ տարածուած չէին, լրիւ նոր բացայայտուած երգահան մըն է Արեւմուտքի մէջ, թէեւ միչեւ 1915 թուականը յատկապէս Ֆրանսայի մէջ տպաւորապաշտներու (իմփրեսիոնիստներու) համար Կոմիտասը շատ մեծ արժէք ունէր:
Տէպիւսին (C. Debussy) հմայուած էր անոր գործերով, բայց Առաջին Համաշխարհային Պատերազմը եւ Հայոց Ցեղասպանութիւնը ընդհատեցին ե՛ւ իր գործունէութիւնը, ե՛ւ իր աշխատանքներու տարածումը Արեւմուտքի մէջ: Վերջին տարիներուն Կոմիտասի գործերը սկսան մտնել շատ ազդեցիկ երաժիշտներու համերգային ցանկեր, ինչպէս օրինակ դաշնակահարներ Սոկոլովը (G. Sokolov), Լուպիմովը (A. Lubimov) ներկայացուցին անոր ստեղծագործութիւնները: ECM հրատարակեց Հիլլիարտ Անսամպլի (Hilliard Ensemble) եւ Ժան Կարպերէքի (Jan Garbarek) «officium» ծրագիրը, ուր կը հնչէ Կոմիտաս, Քիմ Քաշքաշեանի եւ Տիգրան Մանսուրեանի հայրեն (Hayren) ծրագիրը: Կը կարծեմ, որ Կոմիտասը շատ արագ պիտի տարածուի եւ մտնէ երաժիշտներու նուագացանկ եւ անոնք, որոնք միայն դասական երաժշտութեան կրթութիւն ունին, պիտի ուզեն հասկնալ այն ոճը, որ Կոմիտասը գործերու վրայ կը նշէ՝ նուագել թառի եւ դափի ոճով, տուտուկի եւ թառի ոճով, զուռնայի և թմբուկի ոճով եւայլն:
ECM recordsի կողմէ հրատարակուած մեր (Komitas -The Gurdjieff Ensemble- Levon Eskenian) ձայնագրութիւնը պիտի ծառայէ այն աւելի լաւ հասկնալու նպատակին: Այս ձայնագրութիւնը առաջին ամենամեծ եւ միջազգային անդրադարձներէն մէկն է Կոմիտասի երաժշտութեան։
Ի՞նչ եղած են ձեր անձնական դրդապատճառները - ներշնչումը որ այս բարդ գործը նախաձեռնէք: Կոմիտասեան ի՞նչ աղբիւրներ օգտագործած էք: Ի՞նչ ձեւով ձեռք բերած էք ձեր արեւելեան երաժշտութեան գիտելիքները (ձեր երաժշտական ուսումը միշտ արեւմտեան դասականի մէջ եղած է, չէ՞): Ինչպէ՞ս յաջողած էք դաշնամուրի միանուագ մեղեդիները «քակել» - բազմաձայն ու բազմանուագ «հիւսուածքի» վերածել, ժողովրդական նուագարաններու վրայ:
Իմ սկզբնական դրդապատճառը եղած է վերափոխադրել այս գործերը դէպի սկզբնաղբիւր հնչողութեանը, որպէսզի կատարողականութիւնը հասկնալուն ծառայէ, բայց ժամանակի ընթացքին այդ դրդապատճառը դարձաւ մակերեսային, որովհետեւ ամէն քայլիս ինծի համար ապշեցուցիչ դուռեր բացուեցան. թէ ինչ աստիճանի բծախնդիր կերպով Կոմիտասը փորձած է վերարտադրել հայկական նուագարաններու երանգներն ու ռիթմերը: Արդիւնքին, ան ստեղծած է լրիւ նոր դաշնամուրային շարադրանք, որ նման չէ մինչեւ այդ որեւէ այլ դաշնամուրային գործերու շարադրանքին, եւ ներդաշնակումը ծնած է ամբողջովին հայկական մեղեդիի եւ ռիթմերու մտածելակերպէն, եւ ոչ թէ համադրելով հայկական երաժշտութիւնը մինչեւ այդ գոյութիւն ունեցող եւրոպական երաժշտութեանը բնորոշ շարադրանքներուն հետ: Եւ իբր արդիւնք, շատ հին հայկական ծէսերուն ուղեկցող հնչողութիւնները եւ կերպարները, հնամեայ ծիսական պարերու խորհրդաւոր էութիւնները մէջտեղ եկան:
Խորանալու, ճշմարտութիւնը հասկնալու իմ ձգտումը շատ բաներով կը պարտիմ Կիւրճիէֆին: Ըլլալով դաշնակահար եւ դասական երաժշտութեամբ կրթուած՝ Կիւրճիէֆի երաժշտութեամբ իմ առաջին ձայնասկաւառակի նիւթը պատրաստելու ընթացքին, հարկ եղաւ ուսումնասիրել արեւելեան ազգերու երաժշտութիւնը: Առաջին ձայնասկաւառակի վրայ Կիւրճիէֆի տարբեր ազգերու երաժշտութիւններնէն, իսկ այստեղ, Կոմիտասի միայն հայկականը ըլլալով, պէտք էր գտնել ճշգրիտ նուագարաններու համադրութիւնները եւ ամէն գործ՝ տարբեր համադրութեամբ: Հարկաւոր եղաւ նաեւ ուսումնասիրել Կոմիտասի ուսումնասիրութիւնները եւ յօդուածները, պատմութիւն, ծէսեր, ազգագրագիտութիւն եւայլն:
Մի քանի խօսք ձեր Համոյթի անդամներուն մասին: Ի՞նչ ձեւով ընտրած էք զիրենք և ի՞նչ եղած են ընտրութեան ձեր չափանիշները:
Երաժիշտները Հայաստանի մէջ ապրող, հայկական նուագարաններ նուագող լաւագոյն երաժիշտներն են:
2008ին տարբեր խումբեր լսելով՝ հաւատացած եմ, որ անոնք այն երաժիշտներն են, որոնք ունին իմանալու (լսելու), ուսումնասիրելու եւ նուիրուելու կարողութիւն:
Կը փափաքէի՞ք վերջին խօսք մը ուղղել երաժշտասէր հանրութեան, մանաւանդ նոր սերունդին, Կոմիտասի ներկայացուցած արժէքներուն - մեզի թողած հարուստ ժառանգութեան մասին:
Երբ կը լսենք շատերու կողմէ արտայայտուած այն կարծիքը, թէ մարդկութիւնը յառաջացած է, ես կը մտածեմ, որ այդ յառաջացումը եղած է որոշ կենցաղային հարցերու մէջ, բայց նաեւ շատ մը կարեւոր յատկութիւններ կորսնցուցած ենք: Մարդը ինքն իր հետ աւելի մօտիկ էր անցեալին եւ ամէն ինչ կը սկսի ինքդ քեզ ճանչնալով:
Կոմիտասի եւ Կիւրճիէֆի աշխատանքները յետադարձ են եւ ճանապարհ՝ հեռու ապագայի: Հայկական մշակոյթը, հինաւուրց ըլլալով, փոխ յարաբերութեան մէջ եղած է շատ մը հինաւուրց ազգերու մշակոյթի հետ՝ յոյներու, պարսիկներու, բիւզանդացիներու, ասորինրու, եւայն:
Կոմիտաս ըսելով պէտք է հասկնանք հայկական երաժշտութիւն եւ հասկնալով հայկական երաժշտութիւնը, որ հայելին է հայկական մշակոյթին, մենք կրնանք հասկնալ մենք մեզ, կրնանք ունենալ բանալի մը հասկնալու հինաւուրց տարբեր քաղաքակրթութիւններ եւ համամարդկային արժէքներ:
Komitas – Levon Eskenian & The Gurdjieff Ensemble
https://www.youtube.com/watch?v=pk0iPmFsSM8