Ան­ցեալ ­­Նո­յեմ­բեր 18-19ին, «Ար­դի հա­յե­րէ­նի հիմ­նախն­դիր­նե­րուն» նո­ւի­րո­ւած Ե­րե­ւա­նի գի­տա­ժո­ղո­վին, կը մաս­նակ­ցէր նաեւ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի ­­Կեդ­րո­նա­կան ­Վար­չու­թեան ա­տե­նա­պետ Մկր­տիչ Մկր­տի­չեան։ (­­Յի­շեց­նենք, թէ ժո­ղո­վը կազ­մա­կեր­պած էին «­­Հա­մազ­գա­յին»ը եւ Ե­րե­ւա­նի ­­Պե­տա­կան ­Հա­մալ­

սա­րա­նը)։ Ս­տո­րեւ՝ կը հրա­տա­րա­կենք Ե­րե­ւա­նի մէջ Պրն. Մկր­տի­չեա­նի հետ ու­նե­ցած մեր հար­ցազ­րոյ­ցը։


«­­Նոր ­­Յա­ռաջ» - Իբ­րեւ սոյն գի­տա­ժո­ղո­վի կազ­մա­կեր­պիչ միու­թեան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ՝ նախ կ­­՚ու­զէինք գիտ­նալ, թէ ի՞նչ է ձեր տպա­ւո­րու­թիւ­նը այս ժո­ղո­վէն։ 

Մկր­տիչ Մկր­տի­չեան - Ը­սեմ, թէ ո­մանք այս­պի­սի ժո­ղով­նե­րէն կ­­՚ակն­կա­լեն հանգ­րո­ւա­նա­յին կամ նոյ­նիսկ վերջ­նա­կան լու­ծում­ներ։ ­­Մենք այդ­պէս չենք մտա­ծեր, ո­րով­հե­տեւ գի­տենք, թէ հա­յե­րէն լե­զո­ւի հար­ցե­րուն լուծ­ման յա­ռաջ­խա­ղաց­քի գոր­ծըն­թա­ցը եր­կար ժա­մա­նա­կի կը կա­րօ­տի։ Երկ­խօ­սու­թիւ­նը, ծա­նօ­թու­թիւ­նը, հա­կա­ռա­կոր­դի եւ թշնա­մա­կան դիր­քե­րէ չխօ­սի­լը հար­ցե­րուն լու­ծու­մը շատ կը դիւ­րաց­նէ։ Այդ ա­ռու­մով ալ այս գի­տա­ժո­ղո­վը կ­­՚են­թադ­րեմ, թէ յա­ռաջ­խա­ղացք մըն է։
 
«Ն.Յ.» - Այս ժո­ղո­վի խո­րագ­րին («Ար­դի հա­յե­րէ­նի հիմ­նախն­դիր­նե­րը») մէջ նշո­ւած «ար­դի» բա­ռը ինք­նին հնա­բոյր է։ ­­Կա­րե­լի չէ՞ր «ժա­մա­նա­կա­կից» բա­ռով փո­խա­րի­նել զայն։


Մ.Մ. - Կ­­՚են­թադ­րեմ, թէ ընդ­հան­րա­պէս ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նի եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի մի­ջեւ աչ­քի զար­նող տար­բե­րու­թիւն­ներ կան, սա­կայն գո­յու­թիւն ու­նին նաեւ ու­րիշ ա­ւե­լի նուրբ զա­նա­զա­նու­թիւն­ներ, ո­րոնք ըստ իս վտան­գա­ւոր են եւ ի­րար­հաս­կա­ցո­ղու­թիւ­նը ա­ւե­լի կը դժո­ւա­րաց­նեն։ ­­Գի­տէք, վեր­ջին տա­սը տա­րի­նե­րուն բազ­մա­թիւ ան­գամ­ներ ­­Հա­յաս­տան ե­կած եմ եւ այն տպա­ւո­րու­թիւ­նը ու­նիմ, որ բա­ռա­պա­շա­րի ի­մաս­տով ճիշդ է, որ մենք ի­րա­րու հետ կը խօ­սինք, բայց միշտ չէ, որ զի­րար կը հասկ­նանք։

«Ն.Յ.» - ­­Խորհր­դա­յին շրջա­նի բաղ­դատ­մամբ, ան­կա­խու­թե­նէն աս­դին «­­Հա­մազ­գա­յին»ի մշա­կած ռազ­մա­վա­րու­թեան, կրթա­կան ուղ­ղու­թիւն­նե­րուն, քա­ղա­քա­կա­նու­թեան, ­­Հա­յաս­տա­նի հան­դէպ իր մօ­տե­ցու­մին մէջ ի՞նչ փո­փո­խու­թիւն­ներ տե­ղի ու­նե­ցած են։


Մ.Մ. - ­­Խորհր­դայ­նա­ցու­մէն ա­ռաջ «­­Հա­մազ­գա­յին»ը իր գա­ղա­փա­րա­կան մօ­տե­ցում­նե­րով ող­ջու­նե­լի չէր ­­Հա­յաս­տա­նի իշ­խա­նու­թիւն­նե­րուն կող­մէ։ Ան­շուշտ ­­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 50ա­մեա­կէն աս­դին աս­տի­ճա­նա­կան մեղ­մա­ցում մը նկա­տե­լի էր, ո­րուն դրա­կան ար­դիւն­քը մենք տե­սանք 1975ին ­­Լի­բա­նա­նի քա­ղա­քա­ցիա­կան պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քին։ Այն ա­տեն նոյ­նիսկ խորհր­դա­յին իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը լռե­լեայն ձե­ւով միա­ցած էին հայ­կա­կան այն ներ­քին հա­մա­ձայ­նու­թեան, որ կ­­՚ը­սէր թէ՝ «­­Հա­յե­րը կռիւ­նե­րուն մաս­նա­կից չեն եւ ­­Լի­բա­նա­նի ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան եւ զա­նա­զան տար­րե­րու մի­ջեւ հա­մա­կե­ցու­թեան եւ հար­ցե­րու խա­ղաղ լուծ­ման կողմ­նա­կից են»։ Ատ­կէ վերջ, միայն երկ­րա­շար­ժէն ետք է, որ գո­յու­թիւն ու­նե­ցող սա­ռոյ­ցը բո­լո­րո­վին հա­լե­ցաւ եւ մենք մեզ ու­րիշ­նե­րու հետ հա­ւա­սար ի­րա­ւունք­ներ վա­յե­լող հա­ւա­քա­կա­նու­թիւն զգա­ցինք։ ­­Յայտ­նեմ, թէ ­­Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թեան յա­ջոր­դող օ­րե­րուն «­­Հա­մազ­գա­յին»ը իր գրա­սե­նեա­կը բա­ցաւ Ե­րե­ւա­նի մէջ, որ մին­չեւ այ­սօր կը շա­րու­նա­կէ իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ Այդ գրա­սե­նեա­կին նպա­տա­կը ­­Հա­յաս­տա­նի եւ Ս­փիւռ­քի մշա­կոյթ­նե­րուն մի­ջեւ կա­մուրջ մը հաս­տա­տելն էր։
Ինչ կը վե­րա­բե­րի նման գի­տա­ժո­ղով­նե­րուն, յայտ­նեմ թէ մե­զի դի­տո­ղու­թիւն­ներ ե­ղան՝ ը­սե­լով, թէ ին­չո՞ւ միայն ա­րեւմ­տա­հայ գրող­նե­րուն գոր­ծե­րը կը քննար­կո­ւին։ Իսկ մեր պա­տաս­խա­նը յստակ է, ո­րով­հե­տեւ այդ գրող­նե­րը տաս­նա­մեակ­ներ շա­րու­նակ ար­գի­լո­ւած էին ­­Հայ­րե­նի­քի մէջ եւ նոյ­նիսկ ե­թէ ա­նոնք գրա­կան կամ գի­տա­կան քննու­թեան ա­ռար­կայ դար­ձած էին, բայց ա­նոնց եր­բեք ար­տօ­նու­թիւն չէր տրո­ւած, որ­պէս­զի ներ­կա­յա­ցո­ւին ժո­ղովր­դա­յին զան­գո­ւած­նե­րուն։ Այ­սօր մենք կ­­՚ու­զենք քա­ջա­լե­րել այս պա­րա­գան եւ մեր հե­տե­ւո­ղա­կան ճի­գե­րուն շնոր­հիւ է, որ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի հիմ­նա­դիր ­­Նի­կոլ Աղ­բա­լեա­նի կի­սանդ­րին զե­տե­ղո­ւե­ցաւ Ե­րե­ւա­նի ­­Պե­տա­կան ­­Հա­մալ­սա­րա­նի (Ե.Պ.Հ.) մուտ­քին։ ­­Մենք սերտ կա­պեր եւ յա­րա­բե­րու­թիւն­ներ մշա­կած ենք Ե.Պ.Հ.ի հետ եւ սոյն գի­տա­ժո­ղո­վը լաւ օ­րի­նակ մըն է։ Ա­ւելց­նեմ, թէ ա­րեւմ­տա­հայ գրող­նե­րէն ­­Լե­ւոն ­­Շան­թը, ­­Յա­կոբ Օ­շա­կա­նը, ­­Հա­մաս­տե­ղը կամ Աղ­բա­լեա­նը «­­Հա­մազ­գա­յին»ի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ է, որ կազ­մա­կեր­պո­ւող յա­ջոր­դա­կան գի­տա­ժո­ղով­նե­րուն նիւթ դար­ձան եւ ա­նոնց գոր­ծե­րը քննար­կո­ւե­ցան։

«Ն.Յ.» - ­­Քիչ ա­ռաջ խօ­սե­ցաք Ե­րե­ւա­նի ձեր գրա­սե­նեա­կին մա­սին։ Ինչ­պի­սի՞ դե­րա­կա­տա­րու­թիւն ու­նի այդ կեդ­րո­նը։


Մ.Մ. - ­­Նախ այդ գրա­սե­նեա­կին մի­ջո­ցաւ է, որ ­­Հայ­րե­նի­քի մէջ զա­նա­զան ծրա­գիր­ներ կը մշա­կենք։ ­­Նաեւ հոն կը ներ­կա­յա­ցո­ւին ընդ­հան­րա­պէս մշա­կոյ­թին ա­ռն­­չո­ւող հար­ցեր։ Ա­ւե­լին՝ Ե.Պ.Հ.էն ներս «­­Հա­մազ­գա­յին»ի նա­խա­ձեռ­նու­թեամբ այ­սօր ու­սու­ցիչ­ներ պատ­րաս­տե­լու ամ­պիոն մը հաս­տա­տո­ւած է, որ ար­դէն չորս տա­րիէ ի վեր կը գոր­ծէ։

 
«Ն.Յ.» - Այս քա­ռա­մեայ շրջա­նին նշեալ կեդ­րո­նը ի՞նչ ար­դիւնք­ներ տո­ւած է։


Մ.Մ. - ­­Գալ տա­րի պի­տի ու­նե­նանք ա­ռա­ջին շրջա­նա­ւարտ­նե­րը։ Ը­սեմ, որ դժբախ­տա­բար Ս­փիւռ­քէն քիչ թի­ւով դի­մում­ներ ու­նինք, ո­րով­հե­տեւ ար­դա­րօ­րէն խիստ են պայ­ման­նե­րը։ Են­թա­կան նախ պէտք է իր բնա­կած երկ­րին մէջ - այ­սինքն հոն, ուր կ­­՚ու­զէ ա­պա­գա­յին պաշ­տօ­նա­վա­րել - իր ա­ռա­ջին վկա­յա­կա­նը ստա­ցած ըլ­լայ եւ ատ­կէ վերջն է, որ հա­յե­րէ­նի մաս­նա­գի­տու­թեան հա­մար Ե­րե­ւան գայ՝ նշեալ ամ­պիո­նին մէջ ու­սա­նե­լու եւ ինք­զինք կա­տա­րե­լա­գոր­ծե­լու նպա­տա­կով։

 
«Ն.Յ.» - Այդ ամ­պիո­նին մէջ ու­սա­նե­լու հա­մար ի՞նչ դիւ­րու­թիւն­ներ կը տրո­ւին ու­սա­նող­նե­րուն։


Մ.Մ. - «­­Հա­մազ­գա­յին»ը կը ստանձ­նէ Ե­րե­ւա­նի մէջ կրթու­թեան եւ կե­ցու­թեան ծախ­սե­րը։ ­­Բայց որ­պէս­զի այդ բա­ժան­մուն­քը կա­րե­նայ աշ­խա­տիլ, մենք հա­մա­ձայ­նա­գիր մը ստո­րագ­րած ենք Ե.Պ.Հ.ի տնօ­րէ­նու­թեան հետ եւ պար­տա­ւո­րու­թիւնն ու­նինք տա­րե­կան վեց հո­գիի կրթա­թո­շա­կի ծախ­սե­րը հո­գա­լու։ ­Դի­մող­նե­րու մեծ մա­սը Ա­րե­ւել­քէն կու գայ՝ ­­Լի­բա­նա­նէն, ­­Պոլ­սէն…։ ­­Պէտք է խոս­տո­վա­նիմ, թէ այս ուղ­ղու­թեամբ հարկ ե­ղած քա­րոզ­չու­թիւ­նը չէ կա­տա­րո­ւած եւ լաւ կ­­՚ըլ­լայ, որ Ս­փիւռ­քի մա­մուլն ալ այս մա­սին տե­ղե­կու­թիւն­ներ հա­ղոր­դէ, ո­րով­հե­տեւ ա­մէն տեղ հա­յե­րէ­նի ու­սուց­չի պա­կաս կայ։ Ը­սեմ նաեւ, որ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի հաս­տա­տու­թիւն­նե­րէն ներս հա­յե­րէ­նի ու­սու­ցիչ­նե­րը յա­տուկ գուր­գու­րան­քի ա­ռար­կայ են եւ լաւ կը վճա­րո­ւին։

«Ն.Յ.» - ­­Սոյն գի­տա­ժո­ղո­վի ըն­թաց­քին յատ­կա­պէս ը­սո­ւե­ցաւ, թէ «­­Հա­յաս­տա­նը ա­րեւմ­տա­հա­յու­թեան հո­ղը չէ եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րը պէտք է ի­րենք հո­գան ի­րենց կրթա­կան կամ մշա­կու­թա­յին կա­րիք­նե­րը»։ Ի՞նչ կ­­՚ը­սէիք այս ա­ռն­­չու­թեամբ։ Ն­ման հար­ցե­րու լուծ­ման հա­մար ար­դեօք յա­տուկ հող մը պատ­րաս­տո­ւա՞ծ է։


Մ.Մ. - ­­Լի­բա­նա­նի օ­րի­նա­կը բե­րե­լով կրնամ ը­սել, թէ տղա­քը մին­չեւ 18 տա­րե­կան ար­դէն մեր քով կը կազ­մա­ւո­րո­ւին եւ ան­կէ ետք ալ նոյն մի­ջա­վայ­րին մէջ կը շա­րու­նա­կեն ի­րենց հա­մալ­սա­րա­նա­կան կրթու­թիւ­նը։ Այն­պէս որ ա­նոնք, երբ հոս կու գան, այ­լեւս ու­րիշ գա­ղա­փար­նե­րու ազ­դե­ցու­թեան չեն են­թար­կո­ւիր եւ, ընդ­հա­կա­ռակն, ի­րենց սեր­տա­ծը կը փո­խան­ցեն ու կը տա­րա­ծեն։ ­­Գի­տէք, ազ­գա­յին հար­ցե­րու շուրջ թէ՛ Ս­փիւռ­քի, թէ՛ ալ ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ տար­բեր մտա­ծո­ղու­թիւն­ներ կան, բայց այս շրջա­նին կ­­՚են­թադ­րեմ, թէ գե­րակ­շի­ռը մեր (Ս­փիւռ­քի) գա­ղա­փար­ներն են։ Ինչ­պէս ժո­ղո­վի ըն­թաց­քին ը­սո­ւե­ցաւ, այ­սօր ո՛չ միայն ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նը, այլ նոյ­նիսկ՝ ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը վտան­գո­ւած է եւ ժո­ղո­վուր­դը գի­տա­կից է այս կեն­սա­կան հար­ցին։ ­­Ներ­կա­յիս ես միայն կազ­մա­ւոր­ման տար­բե­րու­թիւն­ներ կը տես­նեմ, իսկ ա­տի­կա ան­խու­սա­փե­լի է։

«Ն.Յ.» - «­­Հա­մազ­գա­յին»ը նաեւ դպրո­ցա­կան ցանց մը ու­նի։ Այդ դպրոց­նե­րը ի՞նչ կա­ցու­թեան մէջ կը գտնո­ւին։


Մ.Մ. - «­­Հա­մազ­գա­յին»ի ա­նու­նով ե­րեք դպրոց­ներ կան։ ­­Պէյ­րու­թի եւ ­Մար­սէյ­լի եր­կու դպրոց­նե­րը ­­Կեդ­րո­նա­կան ­Վար­չու­թեան նա­խա­ձեռ­նու­թիւ­նը ըլ­լա­լով՝ վեր­ջինս ինք կը զբա­ղի ա­նոնց­մով։ Իսկ Աւստ­րա­լիոյ դպրո­ցը տեղ­ւոյն Շր­ջա­նա­յին ­Վար­չու­թեան կը պատ­կա­նի եւ ­Կեդ­րո­նա­կա­նը միայն բա­րո­յա­կան վե­րահս­կո­ղու­թիւն ու­նի կրթօ­ճա­խին վրայ։ Ինչ կը վե­րա­բե­րի Ֆ­րան­սա­յի (Ի­սի-լէ-­­Մու­լի­նօ) «­­Թարգ­ման­չաց» վար­ժա­րա­նին, այդ մէ­կուն հետ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը ­­Դեկ­տեմ­բե­րին պի­տի պաշ­տօ­նա­կա­նա­ցո­ւի։

«Ն.Յ.» - Ոչ միայն «­­Հա­մազ­գա­յին»ի, այ­լե­ւ՝ ընդ­հան­րա­պէս Ս­փիւռ­քի բո­լոր դպրոց­նե­րուն հա­մար նոյն­քան կա­րե­ւոր է նաեւ տնօ­րէ­նի պաշ­տօ­նը, որ տեղ մը կը հա­մա­կար­գէ ու­սու­ցիչ­նե­րուն աշ­խա­տան­քը, կը վե­րահս­կէ եւ ի հար­կին կը մշա­կէ կրթա­կան ծրա­գի­րը։ Ան միա­ժա­մա­նակ խօ­սա­կիցն է դպրո­ցա­կան հա­մայն­քը կազ­մող բո­լոր խմբա­ւո­րում­նե­րուն։ Ար­դեօք նաեւ տնօ­րէն պատ­րաս­տե­լու պա­հան­ջը կա՞յ։


Մ.Մ. - Ա­յո՛ եւ մենք ու­նինք հա­մա­պա­տաս­խան կրթա­թո­շակ մը, բայց ցաւ ի սիրտ ա­ռայժմ թեկ­նա­ծու­ներ չկան հա­կա­ռակ ա­նոր, որ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի կայ­քէ­ջին վրայ պար­բե­րա­բար այդ գծով յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ կը հրա­տա­րա­կենք։ ­­Պայ­ման է, որ թեկ­նա­ծուն ու­սու­ցիչ ըլ­լայ եւ լա­ւա­տե­ղեակ՝ վար­չա­գի­տու­թեան։

 
«Ն.Յ.» - ­­Դուք նաեւ ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ մշա­կու­թա­յին ձեռ­նարկ­ներ կ­­՚ի­րա­գոր­ծէք։ Օ­րի­նակ՝ Ե­րե­ւա­նի մէջ կը գոր­ծէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի ­­Սօս ­­Սարգ­սեան թա­տե­րա­խում­բը…։


Մ.Մ. - Այս գծով ան­մի­ջա­պէս ը­սեմ, թէ մենք պար­զա­պէս հարկ ե­ղած պա­րա­գա­յին նիւ­թա­կան խորհր­դան­շա­կան օ­ժան­դա­կու­թիւն կը ցու­ցա­բե­րենք նշեալ թա­տե­րա­խում­բին, որ «­­Հա­մազ­գա­յին»ին չի պատ­կա­նիր, բայց նկա­տի ու­նե­նա­լով ­­Սօս ­­Սարգ­սեա­նի ջեր­մե­ռանդ ­­Հա­մազ­գայ­նա­կան ե­ղած ըլ­լա­լը, խում­բը կը կրէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի ա­նու­նը։ 100ա­մեա­կի ա­ռի­թով՝ թա­տե­րա­խում­բին ­Միա­ցեալ ­­Նա­հանգ­ներ եւ ­­Գա­նա­տա շրջապ­տոյ­տին ճամ­բոր­դա­կան ծախ­սե­րը հո­գաց «­­Հա­մազ­գա­յին»ը։
Ինչ կը վե­րա­բե­րի մշա­կու­թա­յին ձեռ­նարկ­նե­րուն, պի­տի ը­սեմ, թէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ը միշտ ա­ռաջ­նոր­դո­ւած է այն սկզբուն­քով, որ ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ հայ­կա­կան պե­տու­թիւն կայ, որ ու­նի իր կր­­թու­թեան եւ մ­­շա­կոյ­թի նա­խա­րա­րու­թիւն­նե­րը եւ մենք յա­ւակ­նու­թիւ­նը չու­նինք հայ­կա­կան պե­տա­կա­նու­թեան մէջ ա­ռաջ­նա­կարգ դեր խա­ղա­լու եւ սոր­վեց­նե­լու, թէ ի՞նչ է հայ մշա­կոյ­թը, հա­կա­ռակ ա­նոր որ ու­նինք մեր սկզբունք­նե­րը եւ կը փոր­ձենք զա­նոնք տա­րա­ծել։ Այդ պատ­ճա­ռով ալ ­­Հա­յաս­տա­նի մէջ միայն գրա­սե­նեակ ու­նինք եւ ոչ թէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի մաս­նա­ճիւղ։ Ա­տով հան­դերձ, այդ գրա­սե­նեա­կին մի­ջո­ցով կը քա­ջա­լե­րենք այն ձեռ­նարկ­նե­րը, ո­րոնք կը հա­մա­պա­տաս­խա­նեն մեր ծրա­գիր­նե­րուն։ ­­Մե­զի դի­մե­լու պա­րա­գա­յին շատ քիչ կը պա­տա­հի, որ սկզբուն­քա­յին գետ­նի վրայ ծրա­գիր մը մեր­ժո­ւի։ ­­Մենք մար­դուժ ու­նինք, բայց սահ­մա­նա­փակ են մեր նիւ­թա­կան կա­րե­լիու­թիւն­նե­րը։ Իսկ մեր ան­դամ­նե­րը նո­ւի­րո­ւած ան­ձեր են։

«Ն.Յ.» - ­­Հա­յաս­տա­նէն դուրս ի՞նչ ծրա­գիր­ներ ու­նիք։


Մ.Մ. - ­­Մեր տե­ղա­կան մար­մին­նե­րը՝ ըն­դու­նած ըլ­լա­լով «­­Հա­մազ­գա­յին»ի մշա­կու­թա­յին եւ կրթա­կան գա­ղա­փա­րա­բա­նու­թիւ­նը՝ կ­­՚աշ­խա­տին ի­րենց պա­տաս­խա­նա­տը­ւու­թեամբ եւ կը կազ­մա­կեր­պեն զա­նա­զան ձեռ­նարկ­ներ։ Ա­նոնք նաեւ ու­նին ի­րենց մշա­կու­թա­յին կեդ­րոն­նե­րը, ինչ­պէս ­­Լի­բա­նա­նի Շր­ջա­նա­յին ­Վար­չու­թեա­նը, որ ու­նի քան­դա­կա­գոր­ծու­թեան եւ կեր­պա­րո­ւես­տի դպրոց, ե­րաժշ­տա­նոց, պա­րա­խումբ եւ պա­րի դպրոց։ Վս­տա­հա­բար տե­ղեակ էք, որ Ֆ­րան­սա­յի մէջ ալ «­­Հա­մազ­գա­յին»ը մաս­նա­ճիւ­ղեր ու­նի՝ ­­Փա­րիզ, ­­Մար­սէյլ, ­­Վա­լանս, ­­Նան­սի, ո­րոնք աշ­խոյժ գոր­ծու­նէու­թիւն ու­նին։ Ընդ­հան­րա­պէս աշ­խար­հի շուրջ եր­կու տաս­նեակ եր­կիր­նե­րու մէջ «­­Հա­մազ­գա­յին»ը ու­նի մաս­նա­ճիւ­ղեր կամ կո­րիզ­ներ։

«Ն.Յ.» - ­­Մի­ջազ­գայ­նաց­ման ընդ­հա­նուր հո­սան­քին մէջ

փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու լե­զու­նե­րը դժո­ւար կա­ցու­թեան մէջ կը գտնո­ւին։ Ա­տի­կա կը նշա­նա­կէ, որ այդ լե­զու­նե­րու ժա­ռան­գորդ­նե­րը պէտք է վե­րամ­տա­ծեն դաս­տիա­րակ­չա­կան եւ կրթա­կան նոր հա­մա­կարգ մը ձե­ւա­ւո­րե­լու մա­սին։ ­­Հա­յե­րէնն ալ մաս կազ­մե­լով այդ լե­զու­նե­րու ըն­տա­նի­քին՝ ի՞նչ քայ­լե­ր ­կը ձեռ­նար­կո­ւին եւ ի՞նչ լու­ծում­ներ կ­­՚ա­ռա­ջար­կո­ւին։


Մ.Մ. - ­­Մե­ծա­պե­տա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը ոչ միայն զի­նո­ւո­րա­կան, այլ ա­ռա­ջին օ­րէն իսկ մշա­կու­թա­յին եւ կրթա­կան յա­տուկ ռազ­մա­վա­րու­թեամբ կ­­՚ա­ռաջ­նոր­դո­ւի։ Ես անձ­նա­պէս այն­քան մտա­հոգ չեմ այս ա­ռու­մով, ո­րով­հե­տեւ հա­մո­զո­ւած եմ, որ մա­նա­ւանդ հին մշա­կոյթ ու­նե­ցող ժո­ղո­վուրդ­նե­րը մե­ծա­պե­տա­կան մշա­կու­թա­յին «յար­ձա­կում­նե­րուն» դի­մադ­րե­լու կա­րո­ղա­կա­նու­թիւ­նը ու­նին։ Ան­շուշտ ազ­դե­ցու­թիւն­նե­րը ան­խու­սա­փե­լի են։ ­­Մեր տղա­քը միշտ չէ, որ հայ­կա­կան պար պի­տի պա­րեն, ու­րիշ պա­րեր ալ պէտք է սոր­վին։ Ա­նոնք միշտ չէ, որ ­­Կո­մի­տաս մտիկ պի­տի ը­նեն, ու­րիշ ե­րաժշ­տու­թիւն ալ պէտք է ունկնդ­րեն…։ ­­Բայց Ս­փիւռ­քի մէջ մեր մշա­կու­թա­յին պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րու պար­տա­կա­նու­թիւնն է ճիշդ ճա­նա­պար­հով ա­ռաջ­նոր­դել ե­րի­տա­սարդ­նե­րը։ Մ­շա­կոյ­թը, լե­զուն կը զար­գա­նան, սա­կայն մեր մտա­հո­գու­թիւ­նը այն է, որ Ս­փիւռ­քի մէջ լե­զուն այն­պի­սի ձե­ւով չզար­գա­նայ, որ գա­ղութ­նե­րը ի­րար­մէ հե­ռա­նան։ ­­Մե­զի հա­մար ա­կա­դե­մա­կան ու­սուց­չու­թիւ­նը միայն ա­կա­դե­մա­կան ար­ժէք չու­նի, ան նաեւ հայ­կա­կան հա­ւա­քա­կա­նու­թեան յատ­կա­նիշ­նե­րը առ­նե­լու եւ փո­խան­ցե­լու ի­մաս­տը կ­­՚ամ­փո­փէ։ Իսկ այդ յատ­կա­նիշ­նե­րը ա­մէ­նէն շատ մեր ­­Հայ­րե­նի­քին մէջ կը գտնո­ւին։ ­­Միւս կող­մէ չմոռ­նանք, որ ­­Հա­յաս­տա­նի բնակ­չու­թեան կէ­սը նախ­կին ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ բաղ­կա­ցած է։ Կ­­՚ու­զեմ ընդգ­ծել, թէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ի պա­րա­գա­յին հա­յա­պահ­պա­նում չի նշա­նա­կեր պահ­պա­նո­ղա­կան մօ­տե­ցում ու­նե­նալ, հա­յա­պահ­պա­նում կը նշա­նա­կէ հայ­կա­կա­նը Ս­փիւռ­քի մէջ զար­գաց­նել, որ­պէս­զի կա­րե­նայ դի­մա­նալ։

«Ն.Յ.» - «­­Հա­մազ­գա­յին»ը հայ­կա­կան միւս միու­թիւն­նե­րու եւ կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու հետ կը գոր­ծակ­ցի՞։


Մ.Մ. - ­­Հարկ ե­ղած պա­րա­գա­յին մշա­կոյ­թով զբա­ղող ո­րե­ւէ կազ­մա­կեր­պու­թեան հետ յա­րա­բե­րե­լու դժո­ւա­րու­թիւն չու­նինք։

«Ն.Յ.» - Այ­սօր Ս­փիւռ­քի մէջ ընդ­հան­րա­պէս կրթա­կան ցան­ցը դժո­ւար կա­ցու­թեան մէջ կը գտնո­ւի. այս ա­ռու­մով, իբր կազ­մա­կեր­պու­թիւն, նա­խա­ձեռ­նու­թիւն­ներ նկա­տի ու­նի՞ք։ Ինչ­պէ՞ս կը գտնէք բո­լոր կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րու հետ միաս­նա­բար հիմ­նադ­րամ մը ստեղ­ծե­լու գա­ղա­փա­րը։


Մ.Մ. - Ա­սի­կա բա­ւա­կան բարդ հար­ցում մըն է, ո­րով­հե­տեւ ես կա­րե­լիու­թիւ­նը չու­նիմ չա­փե­լու միւս­նե­րուն կա­րո­ղա­կա­նու­թիւ­նը։ Կր­թա­կան գոր­ծը քա­րոզ­չա­կան աշ­խա­տանք մը չէ եւ շատ ա­ւե­լի լուրջ կա­լո­ւած է։ ­­Բայց ան­հեր­քե­լի է դպրոց­նե­րու կեն­սա­կան եւ էա­կան դե­րա­կա­տա­րու­թիւ­նը։ Ես կ­­՚ու­զեմ օ­րի­նա­կով խօ­սիլ։ ­­Լի­բա­նա­նի «­­Հա­մազ­գա­յին»ի ճե­մա­րա­նը սե­րունդ­ներ պատ­րաս­տած է, ո­րոնք տաս­նա­մեակ­ներ շա­րու­նակ ղե­կա­վա­րած են Ս­փիւռ­քի մէկ կա­րե­ւոր մա­սին կրթա­կան մար­զը, մա­մու­լը…։
­­Վե­րա­դառ­նա­լով միւս միու­թիւն­նե­րու հետ գոր­ծակ­ցու­թեան հար­ցին, ան­կեղծ ըլ­լա­լու հա­մար ը­սեմ թէ ա­տի­կա, կ­­՚ե­րե­ւի, քիչ մը դժո­ւար ի­րա­գոր­ծե­լի պա­րա­գայ մըն է։ Կր­կին օ­րի­նակ մը բե­րե­լով ը­սեմ, թէ ­­Յու­նաս­տա­նի եւ Աւստ­րա­լիոյ մէջ կա­րե­լի չէ ե­ղած միաց­նել ­­Հա­յոց Ազ­գա­յին եւ ­­Բա­րե­գոր­ծա­կա­նի դպրոց­նե­րը, հա­կա­ռակ ա­նոր որ միա­ցու­մը մէ­կը կամ միւ­սը փրկե­լու միակ ել­քը ե­ղած է…։
­­Պէտք է ընդգ­ծել, թէ «­­Հա­մազ­գա­յին»ը առ­նո­ւազն 1965էն յե­տոյ եր­բեք չէ մեր­ժած ո­րե­ւէ մշա­կու­թա­յին միու­թեան հետ գոր­ծակ­ցու­թիւ­նը։ 

«Ն.Յ.» - ­­Գի­տա­ժո­ղո­վին, լե­զու­նե­րը «մէկ» դարձ­նե­լու գա­ղա­փա­րը յայտ­նե­ցիք։ Ընդ­հան­րա­պէս պատ­մա­կա­նօ­րէն «­­Հա­մազ­գա­յին»ի հիմ­նա­դիր­նե­րուն դիր­քո­րո­շո՞ւ­մը այդ­պէս էր, թէ՞ ան­կա­խու­թե­նէն ետք հա­սուն­ցած է այս գա­ղա­փա­րը։ ­­Թե­րեւս ալ Հ.Յ.Դ. մշա­կու­թա­յին-լե­զո­ւա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան ո­րո­շում է, ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ի հետ խորհր­դակ­ցա­բար մշա­կո­ւած։


Մ.Մ. - ­­Միայն այդ չէ: Հ.Յ.Դ.ի ծրա­գի­րը շուրջ հա­րիւր տա­րի­նե­րէ ի վեր կը խտա­նայ «Ա­զատ, Ան­կախ եւ ­­Միա­ցեալ ­­Հա­յաս­տան» կար­գա­խօ­սին մէջ: Ա­սի­կա բնա­կա­նոն վի­ճա­կի մէջ գտնո­ւող ժո­ղո­վուր­դի մը կար­գա­խօ­սը չէ: ­Պատ­մու­թիւ­նը եր­կու­քի բաժ­նած է հայ ժո­ղո­վուր­դը: ­­Ժա­մա­նա­կի իր միակ լե­զո­ւէն՝ հա­յե­րէն գրա­բա­րէն յա­ռաջ ե­կած են եր­կու տար­բե­րակ­ներ.- ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէնն ու ա­րե­ւե­լա­հա­յե­րէ­նը: Այս տար­բե­րակ­նե­րը կրնա՛ն նոյ­նա­նալ ժա­մա­նա­կի ըն­թաց­քին, ե­թէ ներ­կա­յի պայ­ման­նե­րը շա­րու­նակ-
ո­ւին: ­­Լե­զո­ւի մը եր­կու տար­բե­րակ­նե­րը հա­ղոր­դակ­ցու­թեամբ զի­րար հարս­տաց­նե­լով կը նոյ­նա­նան: Ա­սի­կա լե­զու­նե­րու կեան­քի բնա­կան ըն­թացքն է: Ո­րե­ւէ ար­տա­ռոց ար­տա­քին մի­ջամ­տու­թեան հար­կը չկայ: Ան­կա­խու­թեան հռչա­կու­մէն միայն քա­ռորդ դար ետք չէ՞ք զգար ար­դէն տար­բե­րու­թիւն մը:

«Ն.Յ.» - ­­Հե­ռո­ւէն դի­տե­լով, վեր­ջին շրջա­նին, իբր ­կր­­թա­կան մշա­կու­թա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն, ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ի կրթամ­շա­կու­թա­յին քա­ղա­քա­կա­նու­թիւ­նը կը կեդ­րո­նա­նայ ­­Հա­յաս­տա­նի վրայ, յատ­կա­պէս կրթա­կան մար­զին մէջ, ինչ­պէս՝ հա­յա­գի­տա­կան ու­սում­նա­ռու­թիւն, Ե.Պ.Հ.ի հետ գոր­ծակ­ցու­թիւն եւլն.։ ­­Միայն ­­«­­Հա­մազ­գա­յին»ը չէ, ու­րիշ հա­մաս­փիւռ­քեան բա­րե­սի­րա­կան եւ մշա­կու­թա­յին կազ­մա­կեր­պու­թիւն­ներ ալ նոյն ուղ­ղու­թեամբ աշ­խա­տանք կը ծա­ւա­լեն։ Ու­րեմն, մէկ կող­մէ կայ Ս­փիւռ­քէն դէ­պի ­­Հա­յաս­տան այս շար­ժու­մը, իսկ միւս կող­մէ՝ ­հա­յաս­տան­ցի­նե­րուն դէ­պի դուրս՝ ­­Ռու­սաս­տան, Եւ­րո­պա, ­­Միա­ցեալ ­­Նա­հանգ­ներ շար­ժու­մը։ Ար­դիւն­քը ինչ­պի­սի՞ն է։ 


Մ.Մ. - ­­Հար­ցու­մին մէջ ան­ճիշդ կա­րե­ւոր ման­րա­մաս­նու­թիւն մը կայ: ­­Մեր բո­լոր դպրոց­նե­րը կը գոր­ծեն, գէթ ա­ռայժմ, բա­ցա­ռա­բար Ս­փիւռ­քի մէջ: ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ի կրթա­կան գոր­ծը կը տա­րո­ւի ­­Լի­բա­նան, Ֆ­րան­սա եւ Աւստ­րա­լիա: ­­Կարգ մը շրջա­նակ­ներ կ­­՚ակն­կա­լեն, որ ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ը հայ­րե­նի­քէն ներս ալ կրթա­կան գոր­ծին լծո­ւի, բայց մենք կը վա­րա­նինք: ­­Հա­յե­րէ­նի ու­սու­ցիչ­նե­րու պատ­րաս­տու­թեան հա­մար սա­կայն կը գոր­ծակ­ցինք Ե­րե­ւա­նի ­­Պե­տա­կան ­­Հա­մալ­սա­րա­նին հետ: Ա­տե­նին մեր ա­ռա­ջար­կով զար­գա­ցո­ւած ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ու­սուց­ման դա­սըն­թաց­քը ա՛լ ա­ւե­լի զար­գա­ցած է հի­մա: Այդ­տեղ Ս­փիւռ­քի հա­մար կը պատ­րաս­տո­ւին ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի ու­սու­ցիչ­ներ, զա­նա­զան աս­պա­րէզ­նե­րու հա­մար Ս­փիւռ­քի մէջ գոր­ծե­լու կո­չո­ւած ան­հատ­ներ: ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ը կրթա­թո­շակ­ներ կը տրա­մադ­րէ այն թեկ­նա­ծու­նե­րուն, ո­րոնք կը փա­փա­քին հե­տե­ւիլ այս դա­սըն­թացք­նե­րուն եւ կը յար­գեն պայ­ման­նե­րը: ­­Ման­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րը կրնաք գտնել ­«­­Հա­մազ­գա­յին»ի կայ­քէ­ջին վրայ: ­­Հա­մալ­սա­րա­նա­կան ըն­թա­ցիկ տա­րեշր­ջա­նի ա­ւար­տին պի­տի ու­նե­նանք մեր ա­ռա­ջին շրջա­նա­ւար­տը: Այլ մար­զի մը մէջ՝ Ե.Պ.Հ.ի հետ ու­նինք ար­դէն հա­սա­րա­կաց գի­տա­ժո­ղով­նե­րու ա­ւան­դու­թիւն մը:

«Ն.Յ.» - Ս­փիւռ­քի կրթա­կան ու մշա­կու­թա­յին կա­ռոյց­նե­րուն նպաս­տե­լու հե­ռան­կար­նե­րը ո­րո՞նք են։ 


Մ.Մ. - ­­Մենք նիւ­թա­կան նպաստ բաշ­խե­լու կա­րե­լիու­թիւն­ներ չու­նինք: ­­Կը տրա­մադ­րենք ա­ռա­ւե­լա­բար մեր մար­դու­ժը, մեր փոր­ձա­ռու­թիւ­նը, մեր ժա­մա­նա­կը: