altԿ­’ուղ­ղո­ւիմ ­Սուրբ Էջ­միա­ծին՝ զրու­ցե­լու 104ա­մեայ նշխա­րի, մա­սուն­քի մը՝ ­Խոս­րով Ֆ­րան­գեա­նի հետ: ­Տան դռնե­րը լայն բա­ցո­ւած են, մի­ջանց­քին նստած ծե­րու­նին վճիտ, պարզ հա­յեաց­քով եւ ան­թա­քոյց ու­րա­խու­թեամբ կը դի­մա­ւո­րէ մեզ. ա­կա­մայ կը յու­զո­ւիմ, կար­ծես կը տես­նեմ մա­նուկ մը, որ ան­համ­բեր կը սպա­սէ հիւ­րե­րու ժա­մա­նու­մին:

- ­Խոս­րո՛վ պա­պիկ, ­Դուք մու­սա­լեռ­ցի էք, ձեր ծննդա­վայր ­Քա­պու­սիէն կը յի­շէ՞ք:

- Ինչ­պէ՜ս չեմ յի­շեր... ­Մի­ջերկ­րա­կան ծո­վու ա­փին էր ­Քա­պու­սիէն: ­Շե­րա­մա­գոր­ծու­թեամբ կը զբա­ղէինք. ծո­վը 500 մեթ­րի վրայ էր, ջու­րը շատ ա­ղի էր, կ’իջ­նէինք, կը լո­ղա­յինք, նո­րէն գոր­ծի կ’եր­թա­յինք: 1915ին թուր­քե­րը յար­ձա­կե­ցան ­Մու­սա ­Լե­րան վրայ: ­Մեր գիւ­ղին կէ­սը փա­խաւ քրիս­տո­նեայ ա­րաբ­նե­րու մօտ, կէ­սը լե­ռը բարձ­րա­ցաւ: Ես 4-5 տա­րե­կան էի, հայրս զիս ու­սին դրաւ ու գա­ցինք: ­Մէկ ճա­նա­պարհ կար դէ­պի լեռ: ­Թուր­քե­րը լաւ զի­նո­ւած էին, մե­րին­ներն ալ զի­նո­ւած էին, նաեւ վե­րէն ժայ­ռե­րու մեծ կտոր­ներ կը գլո­րէին թուր­քե­րուն վրայ, 20-30 հո­գի կը ջար­դէին կամ փա­խուս­տի կը մատ­նէին: ­Մե­րին­նե­րը գի­շեր­նե­րը կրակ կը վա­ռէին, որ մե­զի տես­նէին, օգ­նէին: Օ­րեր ետք նաւ մը ե­կաւ, մե­զի տա­րին ­Պոր ­Սա­յիտ, յե­տոյ տա­րին բաժ­նե­ցին տար­բեր գիւ­ղեր: ­Չեմ յի­շեր՝ 6 ա­միս, կամ՝ մէկ տա­րի մնա­ցինք, ը­սին, որ այ­լեւս ­Մու­սա լե­րան մէջ թուր­քեր չկան, կրնանք մեր տու­նե­րը եր­թալ: Ես փոքր էի, հար­ցու­ցի, թէ հօ­րեղ­բայրս ո՛ւր է, ը­սին, որ թուր­քը զինք մոր­թած է: ­Վեր­ջը գա­ցինք մեր գիւ­ղը՝ ­Քա­պու­սիէ ու մնա­ցինք մին­չեւ 1939 թո­ւա­կա­նը... ­Բայց թուր­քը հա­յու հետ կը հաշ­տո­ւի՞. կա­ցի­նով մեր հայ տղուն չզար­կի՞ն (­Խոս­րով հայ­րի­կը նկա­տի ու­նի ­Հուն­գա­րիոյ մէջ սպան­նո­ւած հայ սպան՝ ­Գուր­գէն ­Մար­գա­րեա­նը): Ի­ջանք ծո­վափ, մէկ գի­շեր մնա­ցինք, որ մեր ի­րե­րը ­Սու­րիա տա­նին. թուր­քը նո­րէն կու գար: ­Վե­րը ծովն էր, այն կողմն ալ ­Սու­րիան էր, ­Քե­սա­պը: Ան­տիո­քի մէջ խո­րունկ գետ մը կար, փոքր նաւ մը ե­կաւ, բար­ձեց մեր ի­րե­րը, գա­ցինք:

Օր մը հօրս ը­սի, որ ես ­Պէյ­րութ պի­տի եր­թամ, ար­դէն 17-18 տա­րե­կան էի: Այն­ճա­րի մէջ ֆրան­սա­ցի­նե­րը իւ­րա­քան­չիւր ըն­տա­նի­քի հա­մար տուն կը կա­ռու­ցէին, եւ ա­մէն տու­նէ մէկ հո­գի կ’աշ­խա­տէր: ­Տու­նե­րու շի­նա­րա­րու­թիւ­նը ա­ւար­տե­ցինք. ա­մէն մէ­կուս մէկ սե­նեակ տո­ւին, դի­մա­ցը՝ պէտ­քա­րան եւ հո­ղա­մաս: Ը­սին մի քա­նի տա­րի մնա­ցէք:

- Ե՞րբ ա­մուս­նա­ցաք, ո՞ւր գտաք ձեր կի­նը:

- 1945 թո­ւա­կա­նին, երբ պա­տե­րազ­մը վեր­ջա­ցաւ: Ես ­Դա­մաս­կոս էի, ը­սի, որ 5 օր տուն եր­թամ, ա­մուս­նա­նամ: Ա­մուս­նա­ցայ մու­սա­լեռ­ցի մեր դրա­ցիին աղջ­կան՝ ­Նեկ­տա­րին հետ: Ա­մէն ինչ վեր­ջա­ցու­ցի ու նո­րէն գա­ցի աշ­խա­տան­քի:

- ­Խոս­րո՛վ պա­պիկ, ­Նեկ­տա­րը գե­ցե­ղի՞կ էր…

- ­Հըըը՜մ, նեկ­տա՛ր էր, նեկ­տար… Ն­կա­րը բե՛ր, ­Վար­դու­հի՛, թող տես­նե՛ն (­Վար­դու­հին աղ­ջիկն է): ­Նեկ­տա­րը ին­ծի հա­մար մի­լիոն­ներ կ’ար­ժէր: ­Չորս ե­րե­խայ բե­րաւ ին­ծի հա­մար: ­Մեծ աղ­ջիկս ­Պէյ­րութ ծնած է, տղաս, որ հի­մա ­Մոս­կո­ւա կը մնայ, Էջ­միա­ծին ծնած է, միւս եր­կու­քը՝ ­Սի­պիր:

- Եր՞բ ե­կաք ­Հա­յաս­տան:

- 1947ին ե­կանք ­Հա­յաս­տան եւ ապ­րե­ցանք Էջ­միա­ծի­նի 3րդ ­սով­խո­զի մէջ, յե­տոյ ­Սի­պիր աք­սո­րե­ցին: -60 աս­տի­ճան ցուրտ էր, շատ դժո­ւար էր: ­Մենք թուր­քէն ա­զա­տե­ցանք, ը­սինք կը մեռ­նինք, բայց թուր­քի բա­ժին չենք դառ­նար: ­Պայ­քա­րե­ցանք ու յաղ­թե­ցինք, բայց ե­կանք ­Հա­յաս­տան, մե­զի ­Սի­պիր քշե­ցին՝ սառ­նա­մա­նի­քի եր­կիր: ­Յե­տոյ ե­կանք Էջ­միա­ծին:

- Ին­չո՞վ կը զբա­ղէիք, ի՞նչ աշ­խա­տան­քով:

- Այ­գե­գոր­ծու­թեամբ զբա­ղած եմ, շե­րա­մա­գոր­ծու­թեամբ, կը փո­շո­տէի:

- ­Հե­տա­գա­յին ձեր ծննդա­վայ­րը գա­ցա՞ծ էք, քիչ մը պատ­մե­ցէք ձեր գիւ­ղին մա­սին:

- ­Չէ՜, չեմ գա­ցած: ­Քա­պու­սիէն շատ գե­ղե­ցիկ էր, ծո­վին մօտ էր, հո­ղա­մաս ու­նէինք, տե­սակ-տե­սակ պտուղ­ներ կ’ա­ճէին՝ թութ, թուզ, խա­ղող, ին­կի- տու­նիա (նոր-աշ­խարհ): Ա­մէն ինչ կար, ո՛չ կը ջրէինք, ո՛չ դեղ կը փչէինք… ­Շե­րամ կը պա­հէինք, տե­րեւ­նե­րը մանր-մանր կը կտրտէինք, կ’ու­տէին, բո­ժո­ժէն մե­տաքս կը հա­նէինք, թե­լե­րը՝ այս­պէս եր­կա՜ր-եր­կա՜ր... այդ էր մեր ապ­րուս­տը:

- ­Մու­սա ­Լե­րան բար­բա­ռը չէ՞ք մոռ­ցած...

- ­Չէ՜, աղ­ջիկս ալ գի­տէ, թոռ­նիկս ալ, թոռ­նիկս ա­զա­տա­մար­տիկ ե­ղած է: Եր­գե՞մ մեր բար­բա­ռով...

«­Հա­լա, հա­լա նի­նո՜յ է...

Աղ­ջիկ, ա­նունդ ­Շու­շան,

­Հա­լա, հա­լա նի­նո՜յ է...»

­Շատ եր­կար երգ է...

- ­Մու­սա լե­րան աղ­ջիկ­նե­րը գե­ղե­ցի՞կ էին:

- Չ­տես­նո­ւա՜ծ…

- ­Քա­նի՞ թոռ­նիկ ու ծոռ ու­նիք:

- ­Չեմ յի­շեր... ­Հա՜, 7 թոռ­նիկ ու­նիմ, Ֆ­րան­գեան Ա­րիս՝ տղաս, մէկ աղ­ջիկ, մէկ տղայ ու­նի, տղան բժիշկ է Ա­մե­րի­կա­յի մէջ: Այս­տեղ ալ բժիշկ կ’աշ­խա­տէր, ին­ծի կ’օգ­նէ այն­տե­ղէն:

- Ե­թէ Ա­մե­րի­կա տա­նին, կ’եր­թա՞ս, թէ՞ ­Հա­յաս­տա­նի մէջ ապ­րի­լը լա­ւէ:

- Է՜… Եր­թամ, ի՞նչ ը­նեմ. ո՛չ լե­զու գի­տեմ, ո՛չ բան: Ե­թէ ­Հա­յաս­տա­նի մէջ լաւ ապ­րիս, լաւ է: ­Հա­յաս­տան, քու ծնած տեղդ ա­մէ­նէն լաւն է: Ես այդ­պէս գի­տեմ, որ մար­դու ծնած տե­ղը ա­մե­նա­լաւն է, իմս՝ ­Քա­պու­սիէն է:

- ­Խոս­րո՛վ հայ­րիկ, թուր­քը մեր հո­ղե­րը կու տա՞յ...

- Ես կ’ը­սեմ՝ կու տայ, բայց մենք չենք հա­ւա­տար. ո՛չ դուն կը հա­ւա­տաս, ո՛չ մէ­կը, գի­տե՞ս ին­չու, ո­րով­հե­տեւ այ­սօր ա­յո՛ կ­՚ը­սեն, վա­ղը՝ ոչ: Ես վստահ չեմ. թուր­քը կը մնայ թուրք, տե­սա՞ր ­Սա­ֆա­րո­վը կա­ցի­նով ինչ­պէս սպան­նեց մեր տղան: ­Թուր­քը կ’ը­սէ՝ դուք փաս­տա­թուղթ ու­նի՞ք, ապ­րե­ցէք, ես ձե­զի ա­ւե­լի լաւ կը նա­յիմ, քան ­Հա­յաս­տա­նը: Կ­’ու­զեն ճա­կա­տիս կիւլ­լեն, ես թուր­քին չեմ հա­ւա­տար, թուր­քը՝ վա՜յ, վա՜յ… (­Խոս­րով պա­պի­կը ձեռ­քով կը բռնէ ու թափ կու տայ օ­ձի­քը): ­Թուր­քը քե­զի փը­շի-փը­շի կ­՚ը­նէ, բայց ձեռ­քը իյ­նաս, գի­տե՞ս ինչ կ­՚ը­նէ…

- Ին՞չ լե­զու­ներ գի­տէք, պա­պի՜կ:

- Ա­րա­բե­րէն, ֆրան­սե­րէն, անգ­լե­րէն, բայց մոռ­ցած եմ. կ­՚ու­զե՞ս եր­գեմ ա­րա­բե­րէն, ֆրան­սե­րէն… ո՞ր մէ­կը կ­՚ու­զես (կ’եր­գէ ա­րա­բե­րէն, ֆրան­սե­րէն, վերջն ալ՝ ռիթ­մը կը պա­հէ՝ րամ-պա-պա՛, րամ-պա-պա՛):

- ­Խոս­րո՛վ պա­պիկ, ի՞նչ է ձեր եր­կար ապ­րե­լու գաղտ­նի­քը:

- Ա­սի­կա բախտս է, նաեւ զիս լաւ կը պա­հեն: ­Փա՛ռք Աս­տու­ծոյ: Ես գոհ եմ բո­լո­րէն: ­Մին­չեւ այս տա­րի­քիս ե­րե­խա­ներս, թոռ­նիկ­ներս, ոե­ւէ մէ­կը ին­ծի պա­տաս­խան չէ տո­ւած: ­Կը լսեն ու կը յար­գեն զիս: Այս թոռ­նիկս գի­շեր-ցե­րեկ զիս կը պա­հէ, «չէ» բա­ռը չեմ լսած իր­մէ: ­Շատ գոհ եմ Ա­ռող­ջա­պա­հու­թեան նա­խա­րա­րու­թե­նէն, մեր քա­ղա­քա­պետ ­Կա­րէն Գ­րի­գո­րեա­նէն:

- ­Ձեր ողջ կեան­քի ըն­թաց­քին ծխա՞ծ , խմա՞ծ էք:

- ­Չէ՜… Ծ­խե­լը թո­քե­րուն վնաս է. չծխո­ղը եր­կար կ­՚ապ­րի, ու­րախ կեանք կ­՚ու­նե­նայ, ու­րախ կը մնայ: Ա­րա­ղը ա­ռա­ւօտ մէկ բա­ժակ խմե­լը վնաս չէ:

­Խոս­րո՛վ պա­պիկ, մէկ դա­րէ ա­ւե­լի ապ­րած էք, ի­մաս­տուն մարդ էք. ի՞նչ է կեան­քի ա­մե­նա­թանկ բա­նը:

- Ըն­տա­նի՛­քը, աղ­ջի՛կս, ըն­տա­նիքն է շատ թանկ:

- ­Հա­յե­րուն ու ­Հա­յաս­տա­նին ի՞նչ կը ցան­կաք:

- Ա­ռող­ջու­թիւն: ­Թող աշ­խար­հի մէջ պա­տե­րազմ չըլ­լայ, եւ բո­լոր հա­յե­րը ու­րախ ապ­րին: ­Հա­յաս­տա­նը հո­յա­կապ տեղ է:

ԿԱՐԻՆԷ ԱՒԱԳԵԱՆ
Ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի վե­րա­ծեց՝
ՆԱՅԻՐԻ ՄԿՐՏԻՉԵԱՆ