­1920թ. ­Նո­յեմ­բե­րի 22ին ­Վուդ­րօ ­Վիլ­սո­նը կա­յաց­րել է իր ի­րա­ւա­րար վճի­ռը եւ ­Դեկ­տեմ­բե­րի 6ին պաշ­տօ­նա­պէս փո­խան­ցել է ­Փա­րիզ՝ դաշ­նա­կից ու­ժե­րի գե­րա­գոյն մարմ­նին: Այդ վճռի պաշ­տօ­նա­կան եւ ամ­բող­ջա­կան ա­նո­ւա­նումն է՝ «Ա.Մ.Ն. նա­խա­գա­հի ո­րո­շու­մը ­Թուր­քիա­յի ու ­Հա­յաս­տա­նի մի­

ջեւ սահ­մա­նի, ­Հա­յաս­տա­նի՝ դէ­պի ծով ել­քի եւ հայ­կա­կան սահ­մա­նին յա­րա­կից թուր­քա­կան տա­րած­քի ա­պա­ռազ­մա­կա­նաց­ման վե­րա­բե­րեալ»:

Այս տա­րի լրա­նում է ­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռի 95ա­մեա­կը: Այս կա­պակ­ցու­թեամբ «Ա­պա­ռաժ»ը զրու­ցել է ի­րա­ւա­բան, պատ­մա­բան եւ դի­ւա­նա­գէտ, «­Մո­դուս ­Վի­ւեն­դի» կենտ­րո­նի ղե­կա­վար Ա­րա ­Պա­պեա­նի հետ:

Պրն. ­Պա­պեան, 95 տա­րի ա­ռաջ ըն­դու­նո­ւած այս փաս­տա­թուղթն այդ­պէս էլ մնաց թղթի վրայ: Ի՞նչ էք կար­ծում՝ որ­քա­նո՞վ է ­Վիլ­սո­նի վճիռն այ­սօր ար­դիա­կան:

­Մենք պէտք է ­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռին մօ­տե­նանք եր­կու տե­սան­կիւ­նից՝ ի­րա­ւա­կան եւ քա­ղա­քա­կան: 95 տա­րի ա­ռաջ այս կա­րե­ւոր վճի­ռը մնա­ցել է թղթի վրայ, ո­րով­հե­տեւ ­Հա­յաս­տա­նը որ­պէս պե­տու­թիւն դա­դա­րել է գո­յու­թիւն ու­նե­նալ: Չ­կար ­Հա­յաս­տան, ո՞ւմ պէտք է վե­րա­դարձ­նէին այդ հո­ղե­րը:

­Հար­ցը դի­տենք ի­րա­ւա­կան տե­սան­կիւ­նից. ի­րա­ւա­կան տե­սան­կիւ­նից, ես վստահ եմ, որ այն ու­ժի մէջ է գտնւում, եր­բե­ւէ չի բե­կա­նո­ւել, վե­րա­հաս­տատուել է առ­նո­ւազն մի քա­նի ան­գամ, այդ թւում՝ Ա.Մ.Ն. ­Սե­նա­տի կող­մից քննար­կում­նե­րի ժա­մա­նակ՝ 1927 թո­ւա­կա­նի ­Յու­նո­ւա­րին:

­Միշտ վստահ եմ ե­ղել, որ հնա­րա­ւոր է այն յստա­կեց­նել հա­մա­պա­տաս­խան քա­ղա­քա­կան ի­րա­վի­ճա­կի փո­փո­խու­թեան պա­րա­գա­յում: Ես դա միշտ կա­պել եմ Քր­դա­կան ­Հար­ցի վե­րա­բաց­ման հետ: Եւ այ­սօր, երբ մենք տես­նում ենք ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քում ըն­թա­ցող փո­փո­խու­թիւն­նե­րը, որ­տեղ դէ ֆակ­տօ (փաս­տա­կա­նօ­րէն) քրդա­կան պե­տու­թիւ­նը գո­յու­թիւն ու­նի, երբ որ տես­նում ենք ­Թուր­քիա­յի ներ­սում քրդե­րի եւ թուր­քե­րի մի­ջեւ սաստ­կա­ցող հա­կա­մար­տու­թիւ­նը, ո­րը վեր­ջին 20-25 տա­րում նման ծայ­րա­յեղ վի­ճա­կում չի ե­ղել, ես նո­րից եմ հա­մոզ­ւում, որ ուշ թէ շուտ քրդե­րը դնե­լու են ի­րենց պե­տու­թեան նաեւ դէ իւ­րէ (ի­րա­ւա­կա­նօ­րէն) ստեղծ­ման հար­ցը, ո­րը նշա­նա­կում է՝ ի­րենք պէտք է յղում ա­նեն ո­րո­շա­կի փաս­տաթղ­թե­րի, ո­րոնց մէջ լի­նե­լու է ­Սեւ­րի ­Պայ­մա­նա­գի­րը, ո­րի 62րդ ­յօ­դո­ւա­ծը յստա­կօ­րէն կա­պո­ւած է ­Հա­յաս­տա­նի հետ: Այ­սինքն՝ Քրդս­տա­նի հիւ­սի­սա­յին սահ­մա­նը ­Հա­յաս­տա­նի հա­րա­ւա­յին սահ­մանն է: ­Մենք պէտք է պատ­րաստ լի­նենք, որ­պէս­զի կա­րո­ղա­նանք պահն օգ­տա­գոր­ծել:

Ի՞նչ էք կար­ծում, Հ.Հ. ներ­կա­յիս իշ­խա­նու­թիւն­ներն ի զօ­րո՞ւ են ար­դեօք հե­տա­մուտ լի­նե­լու ­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռի բարձ­րաց­մանն ու օ­րի­նա­կա­նաց­մա­նը:

Ներ­կա­յիս իշ­խա­նու­թիւն­ներն ար­տա­քին քա­ղա­քա­կա­նու­թեան մէջ բազ­մա­թիւ սխալ­ներ են թոյլ տա­լիս եւ տո­ւել, ո­րոն­ցից մէ­կը 2009 թո­ւա­կա­նի ­Հոկ­տեմ­բե­րի՝ ­Ցիւ­րի­խեան ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն են եւ, ընդ­հան­րա­պէս, կա­ռա­վար­ման հե­տե­ւան­քով ա­ռա­ջա­ցած ծանր սո­ցիա­լա­կան հո­գե­բա­նա­կան վի­ճա­կը:

­Սա­կայն այս հար­ցով զբա­ղո­ւե­լու հա­մար բնաւ պէտք չէ, որ ամ­բողջ հայ ժո­ղո­վուր­դը եւ ­Հա­յաս­տա­նը ներգ­րա­ւո­ւին: ­Բա­ւա­կան է, որ պե­տու­թիւ­նը 4-5 հա­մա­պա­տաս­խան մաս­նա­գէ­տի ա­ջակ­ցի եւ հնա­րա­ւո­րու­թիւն տայ զբա­ղո­ւե­լու այս հար­ցով: Ու­րիշ բան է, որ մեր պե­տու­թիւնն այ­սօր դա չի ա­նում եւ դրա հետ զու­գա­հեռ սխալ յայ­տա­րա­րու­թիւն­ներ է ա­նում:

­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռի ի­րա­կա­նա­ցու­մը ես չեմ կա­պում միայն ­Հա­յաս­տա­նի հետ, ո­րով­հե­տեւ հար­ցը չի լու­ծո­ւե­լու հայ-թուր­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի շրջա­նա­կում: ­Միշտ պէտք է յի­շենք, որ ­Հա­յաս­տա­նի հո­ղե­րի հար­ցը եր­բեք երկ­կողմ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի հարց չի ե­ղել: ­Հար­ցը լու­ծո­ւե­լու է մեծ շրջա­նա­կի մէջ, այ­սինքն՝ երբ որ ­Մի­ջին Ա­րե­ւել­քի վե­րա­ձե­ւա­ւոր­ման խնդիր լի­նի: ­Դա ­Հա­յաս­տա­նը չէ, որ պի­տի լու­ծի, այլ մեծ տէ­րու­թիւն­նե­րը: Օ­րի­նակ, երբ Ա.Մ.Ն.ը վերջ­նա­կան եզ­րա­կա­ցու­թեան ե­կաւ, որ թուր­քա­կան հզօր պե­տու­թիւնն այ­լեւս վստա­հե­լի դաշ­նա­կից չէ, ո­րում բազ­միցս հա­մո­զո­ւել է, կամ հա­կա­ռա­կը՝ երբ հա­մո­զո­ւի, որ պէտք է մէկ այլ դաշ­նա­կից ու­նե­նայ՝ Քրդս­տան եւ ա­ւե­լի մեծ ­Հա­յաս­տան: ­Մենք ինք­ներս չենք կա­րող ստեղ­ծել մի ի­րա­վի­ճակ, որ­տեղ լու­ծո­ւի մեր հո­ղա­յին հար­ցը, բայց պէտք է պատ­րաստ լի­նենք, որ ստեղ­ծո­ւի այդ ի­րա­վի­ճա­կը, օգ­տո­ւենք պա­հից:

95 տա­րի ա­ռաջ Ա.Մ.Ն.ը կա­րող ե­ղաւ ըն­դու­նե­լու ­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճի­ռը: Այ­սօր ի՞նչն է փո­խո­ւել, որ Ա.Մ.Ն.ը նոյ­նիսկ խու­սա­փում է ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւն եզ­րը ար­տա­սա­նել:

Նախ պէտք է նշեմ, որ Ա.Մ.Ն.ն­ ա­ռա­ջին պե­տու­թիւնն է, ո­րը 1951 թո­ւա­կա­նին ըն­դու­նել է ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, հե­տա­գա­յում ­Ռէյ­գանն է եր­կու ան­գամ ճա­նա­չել այն: ­Շա­տե­րը դրա մա­սին չեն խօ­սում, ո­րով­հե­տեւ ձեռն­տու չէ: ­Սո­վե­տա­կան ­Միու­թեան տա­րի­նե­րին դա լռու­թեան էր մատն­ւում, քա­նի որ ­Սո­վե­տա­կան ­Միու­թեան պա­րագ­լուխ­ներն ի­րենց շա­հերն ու­նէին՝ Ա.Մ.Ն.ը ներ­կա­յաց­նել վատ լոյ­սի տակ: ­Հայ­կա­կան լո­բիինգն էլ ա­ռանձ­նա­պէս չի ու­զում դրա մա­սին շատ խօ­սել, ո­րով­հե­տեւ դրա ա­նո­ւան տակ այն ա­նընդ­հատ դրա­մա­կան մի­ջոց­ներ է հա­ւա­քում, եւ ա­նընդ­հատ, այս­պէս ա­սած, պայ­քա­րի մէջ է:

95 տա­րի ա­ռաջ ի­րա­կան էր ի­րա­ւա­րար վճռի կա­յա­ցու­մը, քա­նի որ ­Թուր­քիան դաշ­նա­կից չէր Ա.Մ.Ն.ին: Այն ժա­մա­նակ նոյ­նիսկ հա­կա­թուր­քա­կան տրա­մադ­րու­թիւն­ներ կա­յին, այդ թւում՝ նաեւ ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան պատ­ճա­ռով: Հս­կա­յա­կան թո­ւով մի­սիո­ներ­ներ կա­յին, ո­րոնք Օս­մա­նեան ­Կայս­րու­թիւ­նում ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան տա­րի­նե­րին մի­սիո­նե­րա­կան ա­ռա­քե­լու­թիւն էին ի­րա­կա­նաց­նում եւ ա­կա­նա­տեսն էին ­Թուր­քիա­յի ոճ­րա­գոր­ծու­թիւն­նե­րին: ­Կան ի­րենց կող­մից հրա­պա­րա­կո­ւած հսկա­յա­կան քա­նա­կու­թեամբ նիւ­թեր: Ի­րա­վի­ճա­կը փո­խո­ւեց այն բա­նից յե­տոյ, երբ Խ.Ս.Հ.Մ.ը սկսեց ի­րա­կա­նաց­նել Երկ­րորդ ­Հա­մաշ­խար­հա­յին պա­տե­րազ­մից յե­տոյ էքս­պան­սիո­նիս­տա­կան (ծա­ւա­լա­պաշ­տա­կան) քա­ղա­քա­կա­նու­թիւն դէ­պի Ա­րե­ւե­լեան Եւ­րո­պա: ­Հիտ­լե­րեան լու­ծից ա­զա­տագ­րու­մը բե­րեց այդ երկր­նե­րի՝ Ս­տա­լի­նի լծի տակ յայտ­նո­ւե­լուն: Բ­նա­կա­նա­բար, ­Թուր­քիան վա­խե­ցաւ եւ 1952 թո­ւա­կա­նին մտաւ ՆԱՏՕի կազ­մի մէջ, եւ Ա.Մ.Ն.ը, որ­պէս ՆԱՏՕի դաշ­նա­կից երկ­րի, պէտք է դաշ­նակ­ցէր ­Թուր­քիա­յի հետ:

Ես այդ ա­ռու­մով բարձր եմ գնա­հա­տում Ա.Մ.Ն.ի դիր­քո­րո­շու­մը եւ հա­ւա­տար­մու­թիւ­նը սե­փա­կան դաշ­նակ­ցի նկատ­մամբ: Ի հար­կէ, վատ է, որ դա մեր դէմ էր ուղ­ղո­ւած, սա­կայն դաշ­նակ­ցին ա­ջակ­ցե­լը լաւ է, ոչ թէ մեր դաշ­նակ­ցի նման, ո­րը մեր թշնա­մուն զէնք է վա­ճա­ռում: ­Փո­խո­ւել է դաշ­նակ­ցա­կան կա­պի ու­ժե­ղու­թիւնն ու վստա­հե­լիու­թիւ­նը: ­Հե­տաքր­քիր ե­րե­ւոյթ է տե­ղի ու­նե­ցել. ­Թուր­քիա­յի հզօ­րա­ցու­մը բե­րում է Ա­րեւ­մուտ­քի հետ շա­հե­րի բախ­ման, եւ ինչ­պէս ա­րեւմ­տեան պաշ­տօ­նա­տար­ներն են ա­սում՝ ­Թուր­քիան դառ­նում է ա­ւե­լի քիչ կա­ռա­վա­րե­լի: Իսկ ե­թէ այդ­պէս է, ու­րեմն պէտք է բե­րել ա­ւե­լի լաւ կա­ռա­վա­րե­լի վի­ճա­կի, իսկ ա­ւե­լի կա­ռա­վա­րե­լի կը լի­նի ­Թուր­քիան, ե­թէ այն լի­նի ա­ւե­լի փոքր եւ ա­ւե­լի թոյլ: Այ­սինքն՝ ­Թուր­քիա­յից Քրդս­տա­նի տրո­հու­մը կը բե­րի ­Թուր­քիա­յի հզօ­րու­թեան անկ­ման: Դ­րան զու­գա­հեռ՝ կայ նաեւ Եւ­րո­պա­կան ­Միու­թեան շա­հը: ­Թուր­քիան 1960ա­կան­նե­րից առ այ­սօր սպա­սում է Եւ­րո­պա­կան ­Միու­թեանն ան­դա­մակ­ցե­լուն, սա­կայն չի ըն­դուն­ւում: ­Պատ­ճառ­նե­րը շատ են, սա­կայն մի ու­րիշ կա­րե­ւոր խնդիր կայ. ­Թուր­քիան իր ազ­գաբ­նակ­չու­թեան թո­ւով ­Գեր­մա­նիա­յին հա­ւա­սար է, այ­սինքն՝ ե­թէ նա ըն­դու­նո­ւի Ե.Մ., նոյն­քան պատ­գա­մա­ւոր­ներ կ­՛ու­նե­նայ, որ­քան ­Գեր­մա­նիան: Ա­ռա­ջի­կայ 20-30 տա­րի­նե­րի ըն­թաց­քում սպաս­ւում է, որ ­Թուր­քիա­յի ազ­գաբ­նակ­չու­թիւ­նը կ­՛ա­ճի եւ կը գե­րա­զան­ցի եւ­րո­պա­կան երկր­նե­րին: ­Կը ստա­ցո­ւի, որ Ե.Մ.ում նա կ­՛ու­նե­նայ ա­մե­նա­շատ պատ­գա­մա­ւոր­նե­րը, եւ պէտք է կա­ռա­վա­րի Ե.Մ.ն: Ո՛չ մի եւ­րո­պա­ցի թոյլ չի տայ, որ ին­քը դառ­նայ ­Թուր­քիա­յի ձեռ­քին խա­ղա­լիք: Ե­թէ ­Թուր­քիան տրո­հո­ւի մի քա­նի պե­տու­թիւն­նե­րի, նա կը լի­նի մար­սե­լի եր­կիր:

Ի­րա­վի­ճա­կը փո­փոխ­ւում է, եւ ըստ այդ փո­փո­խո­ւող ի­րա­վի­ճա­կի՝ փոխ­ւում են նաեւ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը պե­տու­թիւն­նե­րի հետ:

­Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նաչ­ման գոր­ծըն­թա­ցում բա­ցա­կա­յում են տա­րած­քա­յին պա­հանջ­նե­րը: Ի՞նչ էք կար­ծում, ո՞րն է պատ­ճա­ռը:

Շատ յա­ճախ այն բա­նա­ձե­ւե­րը, ո­րոնք ըն­դուն­ւում են, ձե­ւա­կերպ­ւում են այն­պէս, որ քիչ հա­կա­ռա­կորդ­ներ ու­նե­նան եւ կա­րո­ղա­նան անց­կաց­նել խորհր­դա­րան­նե­րում: ­Տա­րած­քա­յին պա­հանջ­ներ չնշե­լը գոր­ծը շատ է հեշ­տաց­նում: ­Կա­րող եմ նշել, որ, օ­րի­նակ, ել­նե­լով նոյն ­Կա­նա­դա­յի օ­րի­նա­կից, ո­րին մաս­նա­կից եմ ե­ղել, ե­թէ տա­րած­քա­յին հարց մտցո­ւէր, չէին անց­նի բա­նա­ձե­ւե­րը, ո­րով­հե­տեւ նրանց զգա­լի մա­սը դէմ կը քո­ւէար­կէր: ­Միւս կող­մից էլ՝ չեն կա­րող տա­րած­քա­յին հարց մտցնել, ե­թէ պե­տու­թեան մա­կար­դա­կով դա չի ներ­կա­յաց­ւում: Ն­րանք կ­՛ա­սեն՝ դուք ու­զում էք տա­րած­քա­յին հարց մտցնել այն դէպ­քում, երբ Հ.Հ. իշ­խա­նու­թիւն­նե­րը չեն խօ­սում դրա մա­սին, դեռ ա­ւե­լին՝ բազ­միցս ա­սել են, որ ո­րե­ւէ տա­րած­քա­յին պա­հանջ­ներ չու­նեն:

­Բա­նա­ձե­ւե­րով չէ, որ այս հար­ցը լու­ծո­ւե­լու է: Դ­րանք, այս­պէս ա­սած, ճա­նա­չո­ղա­կան բնոյթ ու­նեն, մի քիչ էլ՝ բա­րո­յա­կան ճնշում է ­Թուր­քիա­յի վրայ: Ե­թէ ամ­բողջ աշ­խարհն ըն­դու­նի ­Հա­յոց ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, ե­թէ ան­գամ ­Թուր­քիան ըն­դու­նի ­Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը, դրա­նից բո­լո­րո­վին չի բխում, որ երկ­րորդ քայ­լը կը լի­նի հա­տու­ցում­նե­րի հար­ցը: Դ­րանք եր­կու տար­բեր ե­րե­ւոյթ­ներ են:

Շատ յա­ճախ Հ.Հ. նա­խա­գա­հի մա­կար­դա­կով նշւում է հայ-թուր­քա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի ա­ռանց նա­խա­պայ­ման­նե­րի վե­րա­հաս­տատ­ման մա­սին, սա­կայն ­Ցիւ­րի­խեան Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն ի­րենց մէջ ամ­բող­ջո­վին պա­րու­նա­կում էին նա­խա­պայ­ման­ներ, ո­րոն­ցից մէ­կը ­Թուր­քիա­յի ներ­կայ սահ­մա­նի ճա­նա­չումն է: Ար­դեօք ­Թուր­քիա­յի ներ­կայ սահ­մա­նի ճա­նա­չու­մը ­Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռի ի­րա­կա­նաց­ման հա­մար ճա­կա­տագ­րա­կան չի՞ լի­նի:

Ես ինքս կողմ եմ ­Թուր­քիա­յի հետ յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի վե­րա­հաս­տատ­մա­նը, սա­կայն իս­կա­պէս ա­ռանց նա­խա­պայ­ման­նե­րի: Ե­թէ ­Ցիւ­րի­խեան Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րի փո­խա­րէն լի­նէր եր­կու տող յայ­տա­րա­րու­թիւն, որ կող­մե­րը ո­րո­շել են վե­րա­հաս­տա­տել դի­ւա­նա­գի­տա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն, ես լրիւ կողմ կը լի­նէի, սա­կայն ­Ցիւ­րի­խեան Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­ներն ամ­բող­ջու­թեամբ են­թադ­րում են նա­խա­պայ­ման­ներ, հե­տե­ւա­բար՝ այդ Ար­ձա­նագ­րու­թիւն­նե­րը շատ բա­ցա­սա­կան են մեզ հա­մար: Դ­րանք ամ­բող­ջո­վին չե­ղեալ չեն ա­նի ի­րա­ւա­րար վճի­ռը, սա­կայն կը դժո­ւա­րաց­նեն դրա ի­րա­կա­նա­ցու­մը:

Ի­րա­ւա­րար վճռի ի­րա­կա­նա­ցու­մը պէտք է լի­նի հե­տե­ւեալ կերպ՝ Մ.Ա.Կ.ի ար­դա­րա­դա­տու­թեան դա­տա­րա­նը ի­րա­ւա­սու­թիւն ու­նի ո­րե­ւէ ի­րա­ւա­կան փաս­տաթղ­թի մա­սին կար­ծիք տա­լու: Ե­թէ դու հրա­ժար­ւում ես այդ հո­ղե­րից, ան­գամ դրա ճա­նա­չե­լու պա­րա­գա­յում, որ այդ հո­ղե­րը քոնն են, դու չես կա­րող այն ի­րա­կա­նաց­նել, ո­րով­հե­տեւ դա­տա­րա­նը կա­րող է ա­սել՝ ես չեմ քննում այդ հար­ցը, քա­նի որ վէ­ճի ա­ռար­կայ չկայ:

Վիլ­սո­նի ի­րա­ւա­րար վճռի ի­րա­կա­նա­ցու­մը ինչ­պէ՞ս կա­րող է անդ­րա­դառ­նալ ­Թուր­քիա­յի հա­յու­թեան վրայ:

­Թուր­քիա­յում ապ­րող հա­յու­թեան վրայ այն կա­րող է տար­բեր անդ­րա­դարձ ու­նե­նալ, սա­կայն ե­թէ ­Թուր­քիա­յում ցան­կա­նան ճնշել այն­տեղ ապ­րող հա­յե­րին, ա­պա հա­զար ու մէկ պատ­րո­ւակ կը գտնեն. մենք բազ­միցս դրա ա­կա­նա­տե­սը ե­ղանք: Ե­թէ մենք այդ­պէս մտա­ծէինք, ա­պա ­Ղա­րա­բա­ղի հարցն էլ չպի­տի բարձ­րա­ցո­ւէր՝ հա­շո­ւի առ­նե­լով, որ վտան­գի տակ էր դրւում Ադր­բե­ջա­նում ապ­րող հա­յե­րի անվ­տան­գու­թիւ­նը:

­Կան ազ­գա­յին ձգտում­ներ, մղում­ներ, ո­րոնք ար­դա­րաց­նում են ցան­կա­ցած բան: Ինձ հա­մար ­Հա­յաս­տա­նի շա­հե­րը շատ ա­ւե­լի բարձր եւ կա­րե­ւոր են, քան հայ­կա­կան ո­րե­ւէ հա­մայն­քի շա­հը:

Վա­րեց՝ ԱՐՄԻՆԷ ՆԱՐԻՆԵԱՆ