Օ­րերս Ար­ցա­խի մէջ կը գտնո­ւէր լի­բա­նան­ցի գրող, հրա­տա­րա­կիչ, բազ­մազգ մշա­կոյ­թի ջա­տա­գով մտա­ւո­րա­կան, հա­յա­սէր Նա­ճի  Նաա­ման: Նա­ճի Նաա­ման ու­նի 20է ա­ւե­լի հրա­տա­րա­կո­ւած, հայ ժո­ղո­վուր­դի մա­սին պատ­մող գիր­քեր, ո­րոնց մէջ ար­տա­ցո­լո­ւած է գրո­ղին սէ­րը հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թեան, մշա­կոյ­թին ու ա­րո­ ւես­տին նկատ­մամբ: Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան 100րդ տա­րե­լի­ցի ա­ռի­թով լոյս  տե­սած է գրո­ղի` «­Հա­րիւր… եւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կո­ւի» գիր­քը, ո­րուն շնոր­հան­դէ­սով Լի­բա­նա­նի մէջ սկսած են 100րդ տա­րե­լի­ցի ձեռ­նարկ­նե­րը: Նաա­մա­նի նշա­նա­բան­նե­րէն է` «Մ­շա­կոյ­թը չի կրնար գնո­ւիլ կամ վա­ճա­ռո­ւիլ», կամ` «Ա­զատ եւ բաց մշա­կոյ­թը խա­ղա­ղու­թիւն կը կեր­տէ»:

Ս­տո­րեւ կը ներ­կա­յաց­նենք «Ա­պա­ռաժ»ի հար­ցազ­րոյ­ցը լի­բա­նան­ցի գրո­ղին հետ:

Ձեր գիր­քե­րուն եւ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուն մէջ մեծ սէր ու ակ­նա­ծանք  ար­տա­յայ­տո­ւա­ծ է հայ ժո­ղո­վուր­դին հան­դէպ: Ինչ­պէ՞ս ծնունդ ա­ռաւ Ձեր  հե­տաքրք­րու­թիւ­նը հա­յու­թեան ­հան­դէպ: 

Հա­յու­թեան հան­դէպ իմ հե­տաքրք­րու­թիւնս սկսաւ դեռ պա­տա­նե­կու­թեան շրջա­նէն: Այն թա­ղա­մա­սին մէջ, ուր ես կ’ապ­րէի, շատ հայ ըն­կեր­ներ ու­նէի: Ա­նոնց հետ ըն­կե­րա­նա­լու ըն­թաց­քին տար­բեր մտքեր կը փո­խա­նա­կէինք: Մօտս սկսաւ հե­տաքրք­րու­թիւն յա­ռա­ջա­նալ հա­յե­րու հան­դէպ: Յե­տոյ գիտ­ցայ ո­րոշ պատ­մա­կան տե­ղե­կու­թիւն­ներ, ծա­նօ­թա­ցայ Ցե­ղաս­պա­նու­թեան խնդի­րին: Հա­մալ­սա­րա­նա­կան տա­րի­նե­րուս խո­րա­ցու­ցի գի­տե­լիք­ներս: Սկ­սայ ու­սում­նա­սի­րել Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քի մէջ բնա­կող ազ­գա­յին փոք­րա­մաս­նու­թիւն­նե­րու պատ­մու­թիւն­նե­րը, մէ­ջը ըլ­լա­լով` հա­յե­րու­նը` ա­ւե­լի խոր կեր­պով, քան` միւս­նե­րու­նը: Յե­տա­գա­յին` 1979 թո­ւա­կա­նին, ես հիմ­նե­ցի իմ հրա­տա­րակ­չու­թիւնս, եւ այն­պէս ե­ղաւ, որ շէն­քը, ուր ես հաս­տա­տե­ցի հրա­տա­րակ­չու­թիւնս, Զմ­մա­ռի հայ կա­թո­ղի­կէ միա­բա­նու­թեան սե­փա­կա­նու­թիւնն էր: Սե­փա­կա­նա­տի­րոջ եւ վար­ձա­կա­լի յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը վե­րա­ծո­ւե­ցան ըն­կե­րա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րու: Ես սկսայ հրա­տա­րա­կել նաեւ ա­նոնց ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րը: Իմ հրա­տա­րակ­չու­թեան մէջ 350է ա­ւե­լի գիր­քե­ր  լոյս ըն­ծա­յո­ւած են, ո­րոնց զգա­լի մա­սը կը վե­րա­բե­րի հա­յե­րուն կամ հա­յե­րու կող­մէ հե­ղի­նակո­ւած են: Ա­տոնց շար­քին մէջ են` Գէորգ ծայ­րա­գոյն վար­դա­պետ Ե­ղիա­յեա­նի «Օ­րեր եւ տե­սիլ­ներ», Իգ­նա­տիոս Մա­լո­յեա­նի «­Մար­դը, նա­հա­տա­կը եւ ե­րա­նե­լին», «Ք­րիս­տո­նեա­նե­րը` ա­րե­ւել­քի թթխմորն ու գի­նին» հա­տոր­նե­րը եւ այլն:

Ես շատ  կա­պո­ւած եմ հայ ժո­ղո­վուր­դին, եւ գի­տեմ, որ այս ժո­ղո­վուր­դը հե­րո­սա­կան, մար­տի­րոս ժո­ղո­վուրդ է, ու­նի ար­դա­րա­ցի ի­րա­ւունք­ներ` իր հող ու ջու­րին տէր ըլ­լա­լու: Ա­նոր պայ­քա­րը ար­դա­րա­ցի է, եւ ես իմ պար­տա­ւո­րու­թիւ­նը կը հա­մա­րեմ զօ­րակ­ցե­լու այդ  պայ­քա­րին: Ուր ա­նի­րա­ւու­թիւն կայ, մարդ ա­րա­րա­ծը պար­տա­ւոր է զօ­րա­կից ըլ­լա­լու ա­տոր ոչնչաց­ման: Ե­թէ ա­նի­րա­ւու­թիւ­նը  մնայ, ան շա­րու­նա­կա­կան կը դառ­նայ:  Պա­տա­հա­կան չէ, որ ցե­ղաս­պա­նու­թեան մա­սին իմ գիր­քիս մէջ ես կը նշեմ, որ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը պի­տի շա­րու­նա­կո­ւի այն­քան, քա­նի ոճ­րա­գոր­ծը չէ պատ­ժո­ւած. ան­պատ­ժե­լիու­թիւ­նը ծնունդ պի­տի տայ նոր չա­րիք­նե­րու:

Ձեր հե­ղի­նա­կած  «­Հա­րիւր­…եւ ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը կը շա­րու­նա­կո­ւի» գիր­քը, ինչ­պէս դուք ն­շած էք, կոչուած է­ Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նու­թեան մասին ա­րա­բա­կան աշ­խար­հին ի­րա­զե­կե­լու: Ինչ­պի­սի­՞ ար­ձա­գանգ գտաւ­ գիր­քը այդ ծի­րէն ներս: 

Ան­հա­մես­տու­թիւն չըլ­լայ` ը­սեմ, որ գիր­քը լա­ւա­գոյն ա­րա­բե­րէն հրա­տա­րա­կու­թիւնն է  ցե­ղաս­պա­նու­թեան թե­մա­յով, որ  100րդ տա­րե­լի­ցին լոյս ըն­ծա­յո­ւե­ցաւ Լի­բա­նա­նի մէջ: Ան մեծ ար­ձա­գանգ գտաւ Լի­բա­նա­նի մէջ, յատ­կա­պէս` ա­րաբ­նե­րու  մօտ: Իսկ այն, որ լա­ւա­գոյ­նը կը հա­մա­րո­ւի Լի­բա­նա­նի մէջ, ան­կաս­կած, լա­ւա­գոյ­նը կը հա­մա­րո­ւի նաեւ ա­րա­բա­կան աշ­խար­հի մէջ:

Գիր­քի լա­ւա­գոյն ըն­դու­նե­լու­թեան ա­պա­ցոյց­նե­րէն է այն, որ ա­նի­կա ներ­կա­յա­ցո­ւե­ցաւ  ձեռ­նար­կի մը ժա­մա­նակ, որ կա­յա­ցաւ Լի­բա­նա­նի Ա­մե­րի­կեան հա­մալ­սա­րա­նին մէջ: Գիր­քի մա­սին ար­տա­յայ­տո­ւե­ցան լի­բա­նա­նեան ե­րեք յայտ­նի դէմ­քեր` Լի­բա­նա­նի նախ­կին նա­խա­գահ Ա­մին Ժ­մա­յե­լը, նախ­կին վար­չա­պետ Մի­շէլ Աու­նը եւ քար­տի­նալ Պե­շա­րա Ռա­յին:

Թէեւ Լի­բա­նա­նի մէջ կայ մա­մու­լի ա­զա­տու­թիւն, բայց շեշ­տեմ այն փաս­տը, որ հայ­կա­կան թե­մա­նե­րու մա­սին լի­բա­նա­նեան մա­մու­լը  քիչ մը զգու­շա­ւոր է, ո­րով­հե­տեւ կը վախ­նան, որ կ’ըլ­լան կոշտ ար­ձա­գանգ­ներ թուր­քե­րու կող­մէ: Սա­կայն ին­ծի զար­մա­նա­լի թո­ւե­ցաւ տե­ղի թուր­քե­րու ար­ձա­գան­գը: Ա­նոնք նոյ­նիսկ, կա­րե­լի է ը­սել, դրա­կան ար­ձա­գան­գե­ցին. յա­ճախ ին­ծի կը զան­գա­հա­րէին, կը հետաքրքրուէին գիր­քով:

Իմ գիր­քիս մէջ ես դիտ­մամբ չնե­րա­ռե­ցի ոե­ւէ հայ գոր­ծի­չի միտ­քեր կամ գնա­հա­տա­կան­ներ ցե­ղաս­պա­նու­թեան վե­րա­բերեալ, այլ միայն 256 մի­ջազ­գա­յին դէմ­քե­րու, 14 լե­զո­ւով, 80ը` իմ բա­րե­կամ­նե­րուս, օ­տա­րազ­գի­նե­րու:

Դուք Ձեր հար­ցազ­րոյցներէն մէ­կուն մէջ ար­տա­յայտած էիք այն միտքը, որ այսօրուան ­թուր­քե­րը այն մտածելակեր­պով չեն ա­ռաջ­նորդուիր, ինչ ի­րենց նախ­նի­նե­րը:

Ուրեմն, ըստ ձե­զի, ի՞նչ կը պակսի նորօ­րեայ սե­րուն­դին` ճանչ­նա­լու ի­րենց պա­պե­րու կա­տա­րա­ծը: 

Ա­ռա­ջի­նը` թուր­քե­րուն կը պակ­սի խի­զա­խու­թիւ­նը` ա­ռե­րե­սո­ւե­լու սե­փա­կան պատ­մու­թեան ու ճշմար­տու­թեան: Ե­թէ ա­նոնք ըն­դու­նին ի­րենց պա­պե­րու կա­տա­րա­ծը, ա­ռա­ջին հեր­թին ի­րենք հո­գե­կան հանգս­տու­թիւն կ’ու­նե­նան, ո­րով­հե­տեւ մե­ղա­ւո­րը, ե­թէ ըն­դու­նի իր մեղ­քը,  մեծ խի­զա­խու­թիւն է:

Ե­թէ պա­րոն Էր­տո­ղան կը ցան­կայ մտնել պատ­մու­թեան մէջ բա­րի ա­նու­նով, ա­պա ան պէտք է փո­խէ իր գոր­ծե­լաո­ճը` ա­ռա­ջի­նը ճանչ­նա­լով Ցե­ղաս­պա­նու­թիւ­նը: Այ­սօր դա­տա­պար­տե­լի է ա­նոր վար­քը Ի­րա­քի ու Սու­րիոյ մէջ: Ան կը խթա­նէ նոր ցե­ղաս­պա­նու­թիւն­նե­րու ի­րա­կա­նաց­ման…

Ցե­ղաս­պա­նու­թեան ճա­նա­չու­մը, ի հար­կէ, պի­տի յա­ջոր­դէ հա­տուց­մամբ: Ինչ­պէս անհ­նար է պատ­կե­րաց­նել Լի­բա­նան ա­ռանց մայ­րի­նե­րու ան­տառ­նե­րուն, այն­պէս ալ հա­յե­րու սրբա­զան լե­ռը պէտք է վե­րա­դար­ձո­ւի իր ի­րա­կան տէ­րե­րուն:

Ա­ռա­ջին ան­գա՞մ  Ար­ցախ կ’ա­ցե­լէք: Ին՞չ տպա­ւո­րու­թիւն­ներ ստա­ցաք Ար­ցա­խէն: 

Ին­ծի միշտ հե­տաքր­քած է Ար­ցա­խը: Ես ո­րո­շե­ցի Ար­ցա­խի մա­սին տե­ղե­կու­թիւն­ներ ի­մա­նալ ոչ թէ հա­մա­ցան­ցի մի­ջո­ցով, այլ ինքս այ­ցե­լել այս­տեղ: Կը կար­ծեմ` Ար­ցախ ի­րա­կան զբօ­սաշր­ջա­յին վայր է, եւ զբօ­սաշր­ջի­կը, ե­թէ ա­նա­չառ մարդ է, պէտք է միայն լա­ւա­գոյ­նը խօ­սի այս­տե­ղի մա­սին: Կը կար­ծեմ` այցս շա­րու­նա­կա­կան կ’ըլ­լայ, ո­րով­հե­տեւ կը վե­րա­դառ­նամ ա­նա­սե­լի դրա­կան տպա­ւո­րու­թիւն­նե­րով: Կը կար­ծեմ` յե­տա­գա­յին Ար­ցախ եւս տեղ կը գտնէ իմ ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րուս մէջ: Այ­սօր տե­ղի  կ’ու­նե­նայ պա­տե­րազմ հին քաղ­աքակր­թու­թեան ժո­ղո­վուր­դի ու ան­քա­ղա­քա­կիրթ  երկ­րի մը մի­ջեւ: Կի­սա­քո­չո­ւոր­նե­րը կը ցան­կան քան­դիչ գոր­ծո­ղու­թիւն­ներ ի­րա­կա­նաց­նել հայ­կա­կան քա­ղա­քակր­թա­կան ար­ժէք­նե­րուն դէմ: Ա­տի­կա ան­թոյ­լատ­րե­լի է:

Ձեր  ստեղ­ծա­գոր­ծու­թիւն­նե­րէն մէ­կը կ’ա­ւար­տէ հե­տե­ւեալ տո­ղե­րով` ես հա՛յ եմ, ես հա՛յ եմ, հա­յազ­գի զա­ւակ: Ա­սոնք սրտա­բուխ խօս­քե՞ր են, թե  ձեր ար­մատ­նե­րուն մէջ կան­հայ­կա­կան շա­ռա­ւիղ­ներ: 

Փոր­ձած եմ իմ պա­պե­րուս մէջ հայ­կա­կան ար­մատ­ներ փնտռել, եւ պար­զած եմ, որ Ե­գիպ­տո­սի մէջ կայ Նաա­ման ըն­տա­նիք:

Ա­նոնք ծա­գու­մով հա­յեր են, ո­րոնք տե­ղա­փո­խո­ւած են Դա­մաս­կո­սէն:  Առ այժմ չեմ կրնար ար­մատ­ներ գտնել մեր եւ այդ տոհ­մին մի­ջեւ: Կը կար­ծեմ` պար­տա­դիր չէ հայ­կա­կան անձ­նա­գիր ու­նե­նաս, որ­պէս­զի հայ կո­չո­ւիս: Ես ինք­զինքս հայ կը հա­մա­րեմ, ես քրիս­տո­նեայ եմ, հայ ազ­գի զա­ւակ:

Կը կար­ծեմ` Հայ­կա­կան Հար­ցը հա­մա­մարդ­կա­յին հարց է, եւ ես ալ անձս կը հա­մա­րեմ այդ հար­ցի մէկ մաս­նի­կը: