­«­Թուր­քիան խա­ղում է կրա­կի հետ»

Թուր­քիա­յում եւ նրա շուրջ տե­ղի ու­նե­ցող ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րի, այդ «հո­ղի» վրայ հնա­րա­ւոր ներ-­քա­ղա­քա­կան եւ աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան զար­գա­ցու­մե­րի վե­րա­բե­րեալ իր տե­սա­կէտ­նե­րը ներ­կա­յաց­նում է Գ.Ա.Ա. Ա­րե­ւե­լա­գի­տու­թեան Ինս­տի­տու­տի տնօ­րէն, ա­կա­դե­մի­կոս Ռու­բէն Սաֆ­րաս­տեա­ն։

Ի­նչ­պէ՞ս էք պատ­կե­րաց­նում Թուր­քիա­յում շա­րու­նա­կո­ւող քա­ղա­քա­կան ճգ­նա­ժա­մի հան­գու­ցա­լու­ծու­մը. Էր­դո­ղա­ն պատ­րա՞ստ է գնալ խոր­հր­դա­րա­նա­կան նոր ը­նտ­րու­թիւն­նե­րի։

Վա­ղա­ժամ­կէտ ը­նտ­րու­թիւն­նե­րի հա­ւա­նա­կա­նու­թիւ­նը գնա­հա­տում եմ 75 տո­կոս, նոր կա­ռա­վա­րու­թեան ձե­ւա­ւոր­ման հնա­րա­ւո­րու­թիւ­նը՝ 25 տո­կոս։ Խորհըր­դա­րա­նա­կան ը­նտ­րու­թիւն­նե­րից յե­տոյ Թուր­քիա­յում ստեղ­ծո­ւած լա­րո­ւած ի­րա­վի­ճա­կը, որ­քան էլ ա­ռա­ջին հա­յեաց­քից կա­րող է տա­րօ­րի­նակ թո­ւալ, ձեռն­տու է իշ­խող կու­սակ­ցու­թեա­նը։

Կար­ծում եմ, Թուր­քիա­յի նա­խա­գա­հը, այ­նո­ւա­մե­նայ­նիւ, հա­կո­ւած է գնա­լու վա­ղա­ժամ­կէտ ը­նտ­րու­թիւն­նե­րի, ո­րով­հե­տեւ յոյս ու­նի հա­րո­ւած հասց­նել Քըր­դա­կան Աշ­խա­տա­ւո­րա­կան Կու­սակ­ցու­թեան (Ք.Ա.Կ.) դիր­քե­րին, թու­լաց­նել Թուր­քիա­յի Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի Ժո­ղովըր­դա­վա­րա­կան Կու­սակ­ցու­թիւ­նը, հաս­նել նրան, որ վա­ղա­ժամ­կէտ ը­նտ­րու­թիւն­նե­րում այն չկա­րո­ղա­նայ յաղ­թա­հա­րել 10 տո­կո­սի շե­մը, եւ ը­նտ­րու­թիւն­նե­րում ա­ւե­լի շատ ձայն հա­ւա­քե­լով՝ կազ­մել մի­ա­տարր կա­ռա­վա­րու­թիւն, ոչ թէ հա­մա­խո­հու­թիւն։

Կար­ծիք կայ, թէ ներ-քա­ղա­քա­կան այս տագ­նա­պը կա­րող է յան­գեց­նել քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պա­տե­րազ­մի, ի վեր­ջոյ՝ Թուր­քիա­յի տրոհ­ման պատ­ճառ դառ­նալ։

Դ­ժո­ւա­րա­նում եմ նման կան­խա­տե­սում­ներ ա­նել, բայց որ Թուր­քիա­յում եւ­Թուր­քիա­յի շուրջ ի­րադ­րու­թիւ­նը լար­ւում է, եւ դա կա­րող է քաո­սա­յին ի­րա­վի­ճակ ստեղ­ծել ե­րկ­րի ներ­սում՝ կա­րե­լի է են­թադ­րել։ Մի կող­մից՝ սր­ւում են յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րը քր­դե­րի հետ՝ Քր­դա­կան Հար­ցը դառ­նում է Թուր­քիա­յի ներ­-քա­ղա­քա­կան օ­րա­կար­գի թիւ մէկ խն­դի­րը, եւ եր­կի­րը կանգ­նում է քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պա­տե­րազ­մի վտան­գի ա­ռաջ, ինչ­պէս 90ա­կան թո­ւա­կան­նե­րի կէ­սե­րին։ Միւս կող­մից՝ Թուր­քիան մխրճ­ւում է վեր­ջին տա­րի­նե­րին իր հա­մար ա­մե­նավ­տան­գա­ւոր փու­լի մէջ՝ սի­րիա­կան ճգ­նա­ժամ եւ այլն։

Այս ար­կա­ծախն­դիր գոր­ծե­լա­կեր­պը՝ երբ փորձ է ար­ւում լու­ծե­լու ինչ-որ մի խն­դիր՝ գնա­լով այդ­պի­սի մեծ ար­կա­ծախնդ­րու­թեան, ը­նդ­հան­րա­պէս բնո­րոշ է «Ար­դա­րու­թիւն եւ Բար­գա­ւա­ճում» Կու­սակ­ցու­թեան ղե­կա­վա­րու­թեա­նը։ Կար­ծում ե­մ՝ Թուր­քիա­յից լուրջ ջան­քեր կը պա­հան­ջո­ւեն ստեղ­ծո­ւած ի­րա­վի­ճա­կից ա­ռանց զգա­լի կո­րուստ­նե­րի դուրս գա­լու հա­մար։ Որ­քա­նո՞վ այս ա­մէ­նը կա­րող է յան­գեց­նել քա­ղա­քա­ցի­ա­կան պա­տե­րազ­մի, ա­ռա­ւել ե­ւս ս­պառ­նա­լիք դառ­նալ Թուր­քիա­յի­ տա­րած­քա­յին ամ­բող­ջա­կա­նու­թեան հա­մար՝ դժո­ւար է ա­սել։

Շատ բան կա­խո­ւած կը լի­նի ա­ռա­ջի­կայ զար­գա­ցում­նե­րից. բանն այն է, որ թուր­քա­կան վեր­նա­խա­ւը քն­նար­կում է քր­դա­կան Ժո­ղո­վուրդ­նե­րի Ժո­ղովր­դա­վա­րա­կան Կու­սակ­ցու­թեան վրայ ար­գելք դնե­լու խն­դի­րը, եւ ե­թէ դա ի­րա­կա­նու­թիւն դառ­նայ, Թուր­քիա­յի ներ­-քա­ղա­քա­կան կեան­քում շատ բան կը փո­խո­ւի։

Քա­ղա­քա­կան այդ վայ­րի­վե­րում­ներն ինչ­պէ՞ս կ­’անդ­րա­դառ­նան տե­ղի հայ հա­մայն­քի, Թուր­քիա­յի կրտ­սեր եղ­բայր Ա­դր­բե­ջա­նի «թե­թեւ ձեռ­քով»՝ ղա­րա­բա­ղեան-ադր­բե­ջա­նա­կան շփման գծում տի­րող ա­ռանց այն էլ լարուած ի­րա­վի­ճա­կի վրայ։

Ո­րո­շա­կի Թուր­քիա­յում բնա­կո­ւող հա­յե­րի դէմ ուղ­ղո­ւած մար­տահ­րա­ւէր­ներ այս պա­հին չեմ տես­նում, բայց ե­թէ հա­կաքր­դա­կան ջղա­գա­րու­թիւն ու­ժե­ղա­նայ, դա կա­րող է իր ազ­դե­ցու­թիւնն ու­նե­նալ նաեւ հա­յե­րի եւ հայ­կա­կան պե­տու­թեան նկատ­մամբ վե­րա­բեր­մուն­քի վրայ։

Մաս­նա­ւո­րա­պէս­ Թուր­քիա­յի ա­մե­նա­ծայ­րա­յե­ղա­կան կազ­մա­կեր­պու­թիւն­նե­րից մէ­կը, որ զբաղ­ւում է Հա­յոց Ցե­ղաս­պա­նու­թեան շուրջ կեղ­ծիք­ներ տա­րա­ծե­լով՝ ե­՛ւ Թուր­քիա­յում, ե­՛ւ աշ­խար­հում, յայ­տա­րա­րել է Թուր­քիա­յում գտ­նո­ւող հայ­կա­կան ե­կե­ղե­ցի­նե­րի դէմ ար­շաւ սկսե­լու իր մտադ­րու­թեան մա­սին։

Սա ե­ւս բ­նո­րոշ է Թուր­քիա­յի պատ­մու­թեա­նը. երբ խն­դիր­ներ են ա­ռա­ջա­նում ներ-­քա­ղա­քա­կան կեան­քում, հա­րո­ւա­ծի տակ են ը­նկ­նում ա­ռա­ջին հեր­թին քրիս­տո­նեա­նե­րը, ի­սկ ժա­մա­նա­կա­կից Թուր­քիա­յի ա­մե­նա­մեծ կրօ­նա­կան փոք­րա­մաս­նու­թիւ­նը հենց հա­յերն ե­ն։

Ինչ վե­րա­բե­րում է Ա­դր­բե­ջա­նին, շփման գծում լա­րո­ւա­ծու­թեան ա­ճը ա­ւե­լի շուտ կա­պո­ւած է Մինս­կի Խմ­բի հա­մա­նա­խա­գահ­նե­րի աշ­խու­ժաց­ման հետ՝ դրա­նով փորձ է ար­ւում ճն­շում գոր­ծադ­րե­լու հա­մա­նա­խա­գահ­նե­րի վրայ։

Միւս կող­մից՝ չպէտք է մո­ռա­նալ, որ Թուր­քիան ու Ա­դր­բե­ջա­նը ոչ մի­այն դաշ­նա­կից­ներ են, այ­լեւ թուր­քա­կան աշ­խար­հի մի մա­սը։

Վեր­ջերս մա­մու­լում տե­ղե­կա­տո­ւու­թիւն տա­րա­ծո­ւեց, թէ քն­նարկ­ւում է թուր­քա­կան մի­աս­նա­կան բա­նակ ստեղ­ծե­լու խն­դի­րը։ Ի հար­կէ նշ­ւում է, որ այդ խօ­սակ­ցու­թիւն­նե­րը ա­ռար­կա­յա­կան հիմք չու­նեն՝ դրա հա­մար պայ­ման­ներ չկան, բայց այն, որ տա­րա­ծաշր­ջա­նա­յին այս լա­րո­ւած ի­րա­վի­ճա­կում նման լու­րեր են շր­ջա­նառ­ւում, ար­դէն ի­սկ մ­տա­հո­գու­թեան տե­ղիք է տա­լիս։

Սա նոր ե­րե­ւոյթ է Թուր­քիա­յում. այս գա­ղա­փարն ար­ծարծ­ւում էր ա­ռա­ջին ան­գամ, եւ դրա շուրջ ի­րենց տե­սա­կէտ­նե­րը յայտ­նե­ցին բարձ­րաս­տի­ճան տար­բեր պաշ­տօ­նեա­ներ եւ ռազ­մա­կան գոր­ծիչ­ներ։ Այ­սինքն՝ հար­ցը դեռ նախ­նա­կան քն­նարկ­ման փու­լում է, բայց հե­տա­գա­յում կա­րող է ո­րո­շա­կի զար­գա­ցում ու­նե­նալ։

Պէտք է ա­սել, որ Սի­րիա­յում ե­ւս­ օգ­տա­գործ­ւում է թուր­քա­կան գոր­ծօ­նը՝ Սի­րիա­յի տա­րած­քում գոր­ծում են այն­տեղ բնա­կո­ւող թիւր­քա­լե­զու ցե­ղե­րի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րից կազ­մո­ւած մի շարք զինո­ւած խմ­բա­ւո­րում­ներ, ո­րոնք պայ­քա­րում են կա­ռա­վա­րա­մէտ ու­ժե­րի դէմ, եւ դրանց թո­ւա­քա­նա­կը հաս­նում է 5000ի։ Կա­րե­լի է ա­սել, որ այդ խմ­բա­ւո­րում­նե­րը «թուր­քա­կան մի­աս­նա­կան բա­նա­կի» սաղ­մերն են. սա Թուր­քիա­յի պան­թուր­քա­կան քա­ղա­քա­կա­նու­թեան դր­սե­ւո­րում­նե­րից է, եւ Մի­ա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րը, ը­ստ­ է­ու­թեան, ա­ջակ­ցում ե­ն­ այդ քա­ղա­քա­կա­նու­թեա­նը։

Յա­մե­նայն դէպս Ա.Մ.Ն.ը, ի տար­բե­րու­թիւն եւ­րո­պա­կան ե­րկր­նե­րի, չդա­տա­պար­տեց Թուր­քիա­յի կող­մից Ք.Ա.Կ.ի ռազ­մա­կա­յան­նե­րին հաս­ցո­ւած հարուած­նե­րը, ա­ւե­լին՝ ե­րէկ, երբ ՆԱ­ՏՕի Խոր­հուր­դը Թուր­քիա­յի պա­հան­ջով քննար­կում էր վեր­ջին ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը, ՆԱ­ՏՕի 27 ե­րկր­ներն ի­րենց ա­ջակ­ցու­թիւ­նը յայտ­նե­ցին Թուր­քիա­յի «նոր քա­ղա­քա­կա­նու­թեա­նը»։

Ի­րա­նի նկատ­մամբ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի վե­րա­ցումն ի­՞նչ կը փո­խի տա­րա­ծաշր­ջա­նում, այդ թւում՝ Թուր­քիա­յի դե­րա­կա­տա­րու­թեան տե­սան­կիւ­նից։

Ե­թէ դա ի­րա­կա­նու­թիւն դառ­նայ, ին­չին, ան­կեղծ ա­սած, կաս­կա­ծում եմ, Ի­րա­նը կը վե­րա­կանգ­նի իր նշա­նա­կու­թիւ­նը Ա­րեւ­մուտ­քի հա­մար, ին­չը ինք­նա­բե­րա­բար կը նշա­նա­կի Թուր­քիա­յի դիր­քե­րի թու­լա­ցում։

Չ­նա­յած՝ թուր­քա­կան տն­տե­սու­թեան ո­րոշ ո­լորտ­ներ կա­րող են շա­հած դուրս գալ դրա­նից։

Այ­սինքն՝ տն­տե­սա­կան ա­ռու­մով Թուր­քիան գու­ցէ շա­հի, բայց աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան ա­ռու­մով շատ բան կը կորցը­նի, Ի­րա­նը­ տա­րա­ծաշր­ջա­նում­ հան­դէս կը գայ ոչ մի­այն որ­պէս ու­ժա­յին հզօր կենտ­րոն, այ­լեւ կ­’ու­նե­նայ Ա­րեւ­մուտ­քի ա­ջակ­ցու­թիւ­նը, որ հի­մա չու­նի։ Ադր­բե­ջա­նի հա­մար Ի­րա­նի հզօ­րա­ցու­մը նոյն­պէս նշա­նա­կում է Ա­դր­բե­ջա­նի դիր­քե­րի թու­լա­ցում. պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի վե­րա­ցու­մը կ­’անդ­րա­դառ­նայ Ի­րան-Ադր­բե­ջան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րի վրայ, և Ի­րա­նը կա­րող է ա­ւե­լի կոշտ դիր­քե­րից յա­րա­բե­րո­ւել Ա­դր­բե­ջա­նի հետ։

Ին­չո՞ւ էք այդ­քան թե­րա­հա­ւատ Ի­րա­նի հան­դէպ պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի վե­րաց­ման հար­ցում։

Նախ՝­պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րը մի­ան­գա­մից չեն վե­րա­ցո­ւե­լու, այլ տա­սը տա­րո­ւայ ըն­թաց­քում։ Երկ­րորդ՝ սա մի գոր­ծըն­թաց է, ո­րն­ ու­նի հա­կա­ռա­կորդ­ներ, եւ այդ շար­քում ա­ռա­ջի­նը Իս­րա­յէլն է։ Ի­սկ Իս­րա­յէ­լը հնա­րա­ւո­րու­թիւն­ներ ու­նի վի­ժեց­նե­լու այդ գոր­ծըն­թա­ցը (Ա.Մ.Ն. կոնգ­րե­սա­կան­նե­րի մեծ մա­սը կար­ծես ար­դէն ի­սկ դէմ է պատ­ժա­մի­ջոց­նե­րի վե­րաց­մա­նը)։

Միւս կող­մից՝ միշտ կա­րե­լի է Մեր­ձա­ւոր Ա­րե­ւել­քում կազ­մա­կեր­պել ո­րե­ւէ սադ­րանք, ո­րը հենց տե­ղում կը վի­ժեց­նի գոր­ծըն­թա­ցը, օ­րի­նակ, ան­կա­ռա­վա­րե­լի, ան­սպա­սե­լի բա­խում Ի­րա­նի եւ Ա.Մ.Ն.ի մի­ջեւ։

Այս օ­րե­րին Թուր­քիան աշ­խար­հին ներ­կա­յա­նում է զո­հի՝ Ի.Պ. ո­տնձգու­թիւն­նե­րից տու­ժա­ծի դե­րում. ի­՞նչ է կա­տար­ւում ի­րա­կա­նում՝ Թուր­քիան ի­րօ՞ք ըն­կել է իր ի­սկ լա­րած ծու­ղա­կը, թէ՞ սա ըն­դա­մէ­նը ի­մի­տա­ցի­ա (նմա­նա­կում) է՝ ու­րի­շի ձեռ­քե­րով կրա­կից շա­գա­նակ­ներ հա­նե­լու փորձ։

Հա­մո­զո­ւած եմ, որ Թուր­քիան ու­նե­ցել է գաղտ­նի հա­մա­ձայ­նու­թիւն Ի.Պ. հետ, մի կող­մից, ա­ջակ­ցու­թիւն ցոյց տալ, միւս կող­մից, ո­րե­ւէ ի­րա­կան գոր­ծո­ղու­թիւն չձեռ­նար­կել դրա դէմ։ Դեռ վեր­ջերս Թուր­քիա­յի բարձ­րաս­տի­ճան պաշ­տօ­նեա­նե­րը յայ­տա­րա­րում է­ին, որ ա­մէն կերպ խու­սա­փե­լու են ան­գամ խօս­քով դա­տա­պար­տե­լէ Ի.Պ. գոր­ծո­ղու­թիւն­նե­րը։

Բայց Թուր­քիան, ը­ստ­ է­ու­թեան, խախ­տեց պայ­մա­նա­ւո­րո­ւա­ծու­թիւ­նը եւ ստա­ցաւ Սու­րու­չի պայ­թիւ­նը. ո­րո­շեց օգ­տա­գոր­ծել պա­հը իր գլ­խա­ւոր ռազ­մա­քա­ղա­քա­կան, աշ­խար­հա­քա­ղա­քա­կան խն­դի­րը լու­ծե­լու՝ Ա­սա­դի ռե­ժի­մը տա­պա­լե­լու հա­մար, եւ սկ­սեց ա­ւե­լի ակ­տիւ հա­մա­գոր­ծակ­ցել ա­մե­րի­կա­ցի­նե­րի հետ։ Դա ա­ռա­ջաց­րեց Ի.Պ. հա­կազ­դե­ցու­թիւ­նը՝ «Իս­լա­մա­կան Պե­տու­թիւ­նը» հա­կա­հա­րո­ւած հասց­րեց Թուր­քիա­յին, եւ այդ մի­տու­մը, կար­ծում եմ, դեռ կը շա­րու­նա­կո­ւի։

Վեր­ջին շր­ջա­նում շատ քիչ է խօս­ւում կամ գրե­թէ չի խօս­ւում Եւ­րա­մի­ու­թեա­նը Թուր­քիա­յի ան­դա­մակ­ցու­թեան մա­սին. այդ հար­ցը կա­րե­լի՞ է փակուած հա­մա­րել։

Փա­կո­ւած՝ ոչ, բայց որ Թուր­քիա­յի ան­դա­մակ­ցու­թեան գոր­ծըն­թա­ցը սա­ռե­ցուած է, ակ­նյայտ է։ Կայ մի պարզ ի­րո­ղու­թիւն. Թուր­քիան օ­կու­պաց­նում (բռնագ­րա­ւել է) է Ե.Մ. ան­դամ-երկ­րի տա­րած­քի 40 տո­կո­սը։ Սա ար­դէն բա­ցա­ռում է ո­րե­ւէ ի­րա­կան ին­տեգ­րում (հա­մար­կում) Եւ­րո­պա­յի հետ։

Մ­նա­ցա­ծը խօ­սակ­ցու­թիւն­ներ են. քա­նի դեռ Կիպ­րո­սի վե­րա­մի­ա­ւոր­ման հար­ցը չի լու­ծո­ւել, եւ քա­ռա­սուն հա­զա­րա­նոց թուր­քա­կան բա­նա­կը դուրս չի բե­րո­ւել Հիւ­սի­սա­յին Կիպ­րո­սից, Եւ­րա­մի­ու­թեա­նը Թուր­քիա­յի ան­դա­մակ­ցու­թեան մա­սին խօ­սելն ա­նի­մաստ է։

ԼԻԼԻԹ ՊՕՂՈՍԵԱՆ «­Հա­յոց Աշ­խարհ»