Արեւմտեան Հայաստան ասելիս՝ հայերիս մեծամասնութիւնը պատկերացնում է մի երազային վայր, կորուսեալ հայրենիք, որը պէտք է յետ բերել: Քչերը գիտեն, թէ ովքե՞ր են ներկայումս բնակւում Հայաստանի այդ մասում եւ ինչո՞վ են զբաղւում: Սակայն աւելի քան իրական է այն, որ Արեւմտեան Հա
յաստանում դեռեւս շարունակում են ապրել հայեր, որոնց անցած ճանապարհի մասին հազուադէպ է յիշատակւում: Լրագրող Սոֆիա Յակոբեանի ուշադրութիւնից չեն վրիպել այս խնդիրները: Արեւմտեան Հայաստանում նրա փնտռտուքների արդիւնքում էլ ծնուել է մի շարժանկարի ժապաւէն՝ «Հայերէն չըմ գինը», որտեղ ներկայացուած է հայ մարդու առօրեան Սասունի լեռնային գիւղերում: Սոֆիա Յակոբեան սիրով կիսուեց Սասունի եւ տեղի հայերի մասին որոշ տեղեկութիւններով, իսկ շարժանկարը YouTubeում կը լինի օրերս:
Ինչպէ՞ս ծնուեց «Հայերէն չըմ գինը» ժապաւէնի գաղափարը:
Սասուն առաջին անգամ ցանկացայ գնալ պարզապէս որովհետեւ պապիկիս գիւղն էլ է Սասունում: Բայց, որպէս լրագրող, հանդիպելով ինձ համար չափազանց հետաքրքիր կերպարների, պատմութիւնների, չէի կարող անտարբեր անցնել: Ցանկացայ աւելի մօտիկից ճանաչել դեռեւս այնտեղ ապրող հայերին: Ոչ ոքի համար էլ գաղտնիք չէ, որ Արեւմտեան Հայստանում դեռ կան հայեր: Դուրս գանք այդ շրջանակից: Վաղուց ժամանակն է, որպէսզի դադարենք նրանց վերաբերուել որպէս ինչ-որ եզակի նմոյշ կամ Ցեղասպանութեան խորհրդանիշ: Ինձ հետաքրքիր էին ճակատագրերը, իւրայատկութիւնները, նրանց դիմադրութիւնը… Այդպէս առաջինին յաջորդեց երկրորդ ճանապարհորդութիւնը, երրորդը եւ այդպէս շարունակ….
Ժապաւէնը պրոֆէսիոնալ (արհեստավարժական) չէ: Որպէս լրագրող գրառումներին կից լուսանկարների շարք էի պատրաստում անցեալ տարի Սասունում: Սակայն ընթացքում եղան դրուագներ, որոնք պէտք է փոխանցել տեսանկարահանման միջոցով… Կեանքումս առաջին անգամ սկսեցի վիտէօ նկարել, պարզապէս արխիւի համար: Սակայն երբ Երեւան եկայ, վերանայեցի, հասկացայ, որ մեղք գործած կը լինեմ, եթէ քնեցնեմ այդ նիւթը. պէտք էր փոխանցել, պատմել: Որոշ զուգահեռներ անցկացրեցինք Հայաստանի սասունցիների հետ նաեւ:
Շաբաթներով ապրելով նրանց հետ՝ հասկացայ մի բան: Մենք՝ հայերս, պէտք է նախ մեր մէջ փնտռենք մեր բուժումը: Այս ժապաւէնը հայ-թրքական յարաբերութիւնների մասին չէ, հայերի եւ հայերի յարաբերութիւնների մասին է: Մի անգամ ընկերներցս մէկին ասացի.- «դէ որ լսում ենք էսպէս գաղթեցինք, էսպէս եկանք, սա էլ նրանք են, ում բախտը չբերեց … ովքեր չեկան չհասան»: Նա էլ ասաց.- «Դա դեռ հարց է՝ ում բախտն է բերել է»: Իրականում մի բան հասկացայ, մենք պահպանել ենք մեր կրօնը, լեզուն, սակայն բոլորիս պապերը մահացել են հայրենիքի կարօտով: Մինչդեռ նրանք կորցրել են մշակոյթ, յաճախ կրօն եւ լեզու, բայց նրանց բոլորի պապերը թաղուած են հէնց այդ հողում, որ տեղի մասին մենք այդքան երազել ենք: Իրականում երկու կողմն էլ «կիսատ է»: Նրանք ունեն այն, ինչ չունենք մենք, մենք ունենք այն, ինչը չունեն նրանք: Այս երկու կողմերը միաւորուելու դէպքում կարող ենք բուժուել՝ իրար լրացնելով: Ժապաւէնի հիմքում այս միտքն է ընկած:
Ինչքանո՞վ են տարբեր բնակավայրերում ապրող հայերը տարբերւում իրենց կենցաղով, մտածելակերպով, սովորոյթներով:
Արեւմտեան Հայաստանում Ցեղասպանութիւնից յետոյ հայկական բնակչութան բեկորները սփռուած են եղել գրեթէ երկրի ամբողջ տարածքով. մահմեդականների կողմից կնութեան առնուած կանայք, որպէս ստրուկ գնուած որբեր եւ անգամ ամբողջական տոհմեր: Հետագայ կեանքի զարգացումներն, անշուշտ, կապուած էին տեղանքի եւ մի շարք այլ գործօնների հետ:
Բնականաբար, շատ քիչ տարածքներում հայերին յաջողուեց առաջիկայ երկու-երեք տասնամեակում ամբողջութեամբ չձուլուել քրդերի, թուրքերի կամ արաբների հետ: Օրինակ՝ Էրզըրումում կարող ենք գտնել բազմաթիւ ընտանիքներ, որոնք ունեն հայ տատ, բայց միայն այդքանը: Ինչո՞ւ: Էրզրումի տարածքը, նրա բնակչութիւնը եւ այն հանգամանքը, որ այդ տարածքում տղամարդկանց մեծ մասը ոչնչացուած էր ու մնացել էին միայն անպաշտպան կանայք ու որբերը, թոյլ չէին տալիս, որպէսզի հայկական տարրը շարունակի ապրել տուեալ տարածքում:
Մինչդեռ, օրինակ, Դերսիմում զազա բնակչութեանշնորհիւ, որոնք ալեւիներ են եւ շատ սերտ կապերով են կապուած հայերի հետ, պաշտպանել ու թաքցրել են հազարաւոր հայերի:
Պահպանուել եւ բազմանալ հիմնականում յաջողուեց ամբողջական տոհմերով իսլամացած եւ միւս իսլամացած հայերի հետ ամուսնութիւններ կազմակերպող խմբերին: Այս իրավիճակը շատ յատուկ էր հէնց Սասունին, որտեղի լեռնային անառիկ դիրքը թոյլ էր տալիս բարձրադիր լեռնային գիւղերում ծպտեալ կեանք վարել ու միմեանց մէջ պահպանել աւանդոյթները:
Այստեղ շատ մեծ դեր է խաղացել զինուած ինքնապաշտպանութիւնը: Թէեւ այն կարողացան կոտրել, բայց այն չէր կարող ապարդիւն անցնել:
Զէյթունի օրինակը նոյնպէս ցոյց է տալիս, որ այն տարածքներում, որտեղ կարողացել են դիմադրել, հայկական տարրը քիչ թէ շատ պահպանուել է:
Զինուած ինքնապաշտպանութիւնից յետոյ այն սասունցիները, որոնք չգաղթեցին, երկար ժամանակ մնացին պատսպարուած լեռներում կամ մնացին թաքնուած իրենց պաշտպանող կամ հայերին որպէս ստրուկ գնած քրդական ու արաբական աշիրէթներում, եւ միայն 1920ականների երկրորդ կէսին դուրս եկան, սկսեցին նոր տներ կառուցել: 90 տոկոսը իրենց գիւղերում չեն մնացել, այլ տեղափոխուել են այն վայրերը, որտեղ աւելի ապահով էր թաքնուել ու պաշտպանուել:
Պատահական չէ, որ այսօր Սասունի այն գիւղերը, որտեղ դեռ հայեր են ապրում, Սասունի ամենաանառիկ, բարձրադիր գիւղերն են, հիմնականում Մարաթուկ լերան ստորոտին, որտեղմինչ օրս անգամ մեքենայի ճանապարհ չկայ:
Ի դէպ, այս տարածքի հայերը, ի սկզբանէ ձեւական ընդունելով իսլամը, հետագայում դեռ երկար տարիներ կարողացել են պահպանել քրիստոնէական աւանդոյթները: Սասունի հայերը Ցեղասպանութիւնից միայն 60-70 տարի անց, 1970-80ականներին, նոր ճնշումների ենթարկուելով են կա՛մ գաղթել գիւղերից մեծ քաղաքներ, կա՛մ պարտադրաբար ընդունել իսլամը: Այսօր այն մահմետական հայերը, որոնց կը հանդիպէք Սասունում, ամենաշատը 30-40 տարուայ իսլամացածներ են եւ ունեն բազմաթիւ քրիստոնեայ ազգականներ Թուրքիայի այլ քաղաքներում, հիմնկանում՝ Պոլիս:
Ի՞նչ խնդիրների առաջ են կանգնել եւ կանգնում են Արեւմտեան Հայաստանում ապրող հայերը Ցեղասպանութիւնից յետոյ:
Դրանք բազմաթիւ էին՝ կրօնականից մինչեւ սոցիալական (հասարակական): Այսօր, օրինակ, ընդամէնը մէկ ամիս առաջ Սասունի Կոմէկ գիւղում վերջապէս ասֆալտապատում էին իրականացնում, սակայն ամբողջ գիւղում միայն մէկ թաղամաս էին բաց թողել՝ հայկականը: Այդ գիւղում դեռ 3 քրիստոնեայ ընտանիք է բնակւում, նրանց տան ճանապարհը առանձնացուած է, տարրական պայմաններ չկան: Երեխաները ժայռերի միջով են դպրոց գնում: Նրանց համար այսօր առաջնայինը կրթութեան եւ մկրտութեան հարցերն են:
Արեւմտեան Հայաստանի տարածքում ընդհանրապէս չեն գործում հայկական դպրոցներ 1915թ.ից ի վեր: Մինչեւ 1960ականները Մարտինում եւ Տիգրանակերտում դեռ գործող եկեղեցիներից քահանաներ էին գալիս Սասունի գիւղերը, պսակ եւ կնունք իրականացնում: 1970ականներից, տեղի մահմետականների կրօնական ճնշումների հետեւանքով՝ վիճակը լարուեց, իսկ 1980 թ.ի զինուորական յեղաշրջումից յետոյ սկսեց իսլամացման նոր ալիքը: Սասունում մօտ 7-8000 հայեր փրկուել են Ցեղասպանութիւնից յետոյ, այսօր նրանց սերունդները 50.000ը անցնում են: Գիտակցաբար 10 երեխայից պակաս չէին ունենում:
Սակայն պատկերացրէք, որ այսօր այս մարդկանց միայն մօտ 30 տոկոսն է մնացել Սասունում, մնացածը Պոլիս են գաղթել հիմնականում: Պատճառները նոյնն էին՝ հայկական կրթօջախների բացակայութիւնը գիւղում, եկեղեցի, կրօնական առաջնորդ չունենալու հարցերը, նաեւ շատ մեծ խնդիր են ունեցել աղջիկներին քրդերից եւ արաբներից փրկելու:
Սասունում հայ աղջիկներին 10-12 տարեկանում ամուսնացրել են, տուել մէկ այլ հայ ընտանիքին հարս, քանի որ եթէ հասնէր 14-15 տարեկանի, մահմետականները կ’առեւանգէին: Նաեւ ամուսինը մահացած հայ կանայք ստիպուած ամուսնացել են ամուսնու եղբայրներից մէկի՝ հիմնականում աւագի հետ, քանի որ այրի հայ կինը համարւում էր քրդի «բաժին»:
Սակայն ամենածանրը նրանց համար եղել են հայկական գերեզմանների վրայ յարձակումներն ու իրենց մեծերին քրիստոնէական աւանդոյթներով թաղելու արգելքները:
Այսօր երիտասարդների մեծ մասը արտագաղթել է, գիւղում մնում են ծերերը: Սա էլ է խնդիր, երիտասարդները գիւղում չեն կարողանում մնալ, իսկ մեծերը գիւղը լքել չեն ուզում: Արդիւնքում ընտանիքները պառակտւում են յաճախ:
1960-1980ականներին ամբողջ Արեւմտեան Հայաստանի տարածքից՝ Սեբաստիայից եւ Խարբերդից հայերը գաղթեցին դէպի Պոլիս:
Հարցազրոյց «Առաւօտ»