Հայագիտական մեծարժէք ժառանգութեան տէր՝ բազմավաստակ հեղինակութիւն է փրոֆեսոր Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան, որուն ծննդեան 120ամեակը կը նշենք Սեպտեմբեր 5ի այս օրը։
Բանասէր ու պատմաբան, յատկապէս բիւզանդագիտութեան եւ հայկական մանրանկարչութեան խորիմաց հետազօտող՝ Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան գիտական իր ամբողջ ճանաչողութիւնը, կորովն ու աշխատանքը նուիրաբերեց հայ ժողովուրդի ուրոյն եւ հարուստ մշակոյթն ու արուեստը աշխարհին ծանօթացնելու՝ գիտական համակողմանի արժեւորման լոյսին բերելու ծառայութեան։
Ինչպէս որ մեծարժէք հայագէտին նուիրուած հանրագիտական իր անդրադարձին մէջ ամերիկեան «Արուեստի Պատմաբաններու Բառարան»ը կ՚ընդգծէ՝ «Տէր-Ներսէսեանի ակադեմականութիւնը կը յատկանշուի ընդհանուր պատմութիւնն ու արուեստի պատմութիւնը իրարու զօդելու ընդունակութեամբ։ Անոր «Հայաստան եւ Բիւզանդական Կայսրութիւնը» (1954) գործը կը սկսի ամբողջապէս պատմագիտական գլուխներով։ Ան նաեւ հրատարակեց պատմութեան ամբողջական գիրք մը՝ «Հայերը» (1969ին)։ Թէեւ անոր գործը կեդրոնացաւ ընդհանուր առմամբ բիւզանդական դարաշրջանին վրայ, այդուհանդերձ՝ անոր նուիրումը յատկապէս հայկական արուեստին անձնադրոշմ էր ու մտաւորական։ Ան կը հակադրուի իր նախորդին՝ Josef Strzygowskiին՝ համաձայն չըլլալով ժանրի ընդհանրացումին կամ չափազանցութեան երթալուն (Կարսոյեան)»...
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան ծնած է 1896ի Սեպտեմբերի 5ին՝ Կոստանդնուպոլիս, Միհրան Տէր-Ներսէսեանի եւ Ագապի Օրմանեանի ընտանեկան յարկին տակ։ Կանուխ տարիքէն զրկուած Է ծնողներէն։ Անոր դաստիարակութեան եւ կրթութեան գործը ստանձնած են մօրաքոյրը՝ Եւգինէ Օրմանեան եւ մօրեղբայրը՝ Կոստանդնուպոլսոյ պատրիարք, պատմաբան, բանասէր, աստուածաբան Մաղաքիա Օրմանեանը։
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան աւարտած է Կոստանդնուպոլսոյ Եսայեան վարժարանը, ապա՝ անգլիական հայ-սքուլը (բարձրագոյն դպրոց)։ 1915ին գացած է Պուլկարիա, ապա՝ Զուիցերիա: 1917-1919ին ան ուսանած է Ժընեւի համալսարանի գրականութեան բաժնին մէջ։ 1919ին տեղափոխուած է Փարիզ, ուր Սորպոնի համալսարանին մէջ աշակերտած է բիւզանդագէտներ Շ. Գիլին, Գ. Միլէյին, ռոմանական եւ գոթական արուեստներու պատմաբան Հ. Ֆոսիյոնին։ 1922ին Փարիզի Բարձրագոյն Ուսումնասիրութեանց Դպրոցին մէջ եղած է Գ. Միլէյի օգնականը։
1930-1931ին Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան եղած է Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու Մասաչուսեթց նահանգի Ուելէսլիի քոլէճի արուեստի պատմութեան դասախօս, 1937-47ին՝ նոյն քոլէճի արուեստի բաժնի եւ Ֆարնսվորթ թանգարանի տնօրէն։ 1946 թուականին Հարուըրտի համալսարանի Տումպարթըն Օքս գիտահետազօտական հաստատութեան մէջ արժանացած է բիւզանդական արուեստի պրոֆեսորի կոչման, իսկ 1963 թուականէն՝ վաստակաւոր պրոֆեսորի տիտղոսին։
1963ին Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան հանգստեան կոչուեցաւ եւ վերադարձաւ Փարիզ։ Այնուհետեւ դասախօսութիւններով հանդէս եկաւ եւրոպական բազում համալսարաններու մէջ։ 1973ին ի մի բերաւ գիտական իր տարբեր աշխատասիրութիւնները եւ հրատարակեց «Բիւզանդիոնը եւ հայկական ուսումնասիրութիւնները» խորագրով։
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան վախճանեցաւ 1989ի Յունիս 7ին եւ թաղուեցաւ Viroflayի գերեզմանատան մէջ, Ֆրանսա։ Մեծ հայագէտին անձնական գրադարանը նուիրուեցաւ Երեւանի Մատենադարանին։ Յետ մահու, անոր «Մանրանկարչութիւնը Կիլիկիոյ հայկական թագաւորութեան մէջ, տասներկրորդէն տասըչորրորդ դար» գործը 1993ին արժանացաւ Տումպարթըն Օքս մատենաշար թիւ 31ի հրատարակութեան։ Իսկ Ֆրանսայի մէջ, ի պատիւ մեծ հայագէտին, Հայ-բիւզանդական Մանրանկարչութեան Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան հիմնադրամ հաստատուեցաւ Institut de Recherchesի մէջ։
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան թղթակից անդամ էր Ֆրանսայի Արձանագրութեանց ու Գեղարուեստական Գրականութեան Ակադեմիային, Ֆրանսայի Հնագէտներու Ազգագրական Միութեան, Բրիտանական Ակադեմիային։ Արժանացած է բազմաթիւ մրցանակներու եւ պարգեւներու, այդ շարքին՝ Անգլիայի Հնագէտներու Միութեան ոսկէ շքանշանին (1960ին), Ֆրանսայի Արձանագրութեանց ու Գեղարուեստական Գրականութեան Ակադեմիայի Շլիւմպեր-Ժէի անուան (1963), Հ.Ս.Ս.Հ. Գ.Ա. «Անանիա Շիրակացու անուան» (1981ին) մրցանակներուն։ Ան գիտական զեկուցումներով հանդէս եկած է միջազգային տարբեր գիտաժողովներու մէջ, ինչպէս՝ Արեւելագէտներու Մոսկուայի Համագումարը (1960) եւ Պատմաբաններու Սովետաֆրանսական Գիտաժողովը (Երեւան, 1969)։
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեան հեղինակ է շուրջ 140 մենագրութեանց եւ յօդուածներու՝ ֆրանսերէն, անգլերէն եւ հայերէն լեզուներով։
Լոյս ընծայած է «Բարեղամի և Հովասափի վէպի նկարազարդումը» (1938, ֆրանսերէն) բիւզանդագիտական ուսումնասիրութիւնը, որու համար արժանացած է ֆրանսական Գրականութեան եւ Պատմութեան Ակադեմիայի մրցանակին, ապա՝ «12,13, 14 դարերու հայկական նկարազարդ ձեռագրերը Վենետիկի Մխիթարեան հայրերու գրադարանին մէջ» երկը (ֆրանսերէն), որուն համար արժանացած է Փարիզի Յունական Ուսումնասիրութիւններու Միութեան մրցանակին, այնուհետեւ՝ «Հայաստանը եւ Բիւզանդական Կայսրութիւնը» (1945, անգլերէն), որուն համար ստացած է Ժեներալ Պրեմոն մրցանակը։
Հրատարակած է նաեւ «Չեսթեր Պիթի գրադարան. հայկական ձեռագրերու ցուցակ՝ հայ արուեստի պատմութեան ներածականով» (1958), «Աղթամար, Ս. Խսչ եկեղեցի» (1965), «Հայկական ձեռագրերը Ֆրիր արուեստի պատկերասրահին մէջ» (1963), «Հայկական ձեռագրերը Ուոլթերսի Արուեստի պատկերասրահին մէջ» (1973, բոլորը անգլերէն) աշխատութիւնները։
Սիրարփի Տէր-Ներսէսեանի երկու կարեւոր յօդուածները, գրուած 1944-45ին («7րդ դարու երկ մը, նուիրուած պատկերներու պաշտպանութեանը») եւ 1946ին («7րդ դարու հայկական մանրանկարչութիւնը եւ Էջմիածնի Աւետարանի մանրանկարները»), հակառակ մինչ այդ ընդունուած տեսակէտին, կ՚ապացուցանեն, որ հայերը առաջին քրիստոնեայ ժողովուրդներէն են, որոնք ունեցած են որմնանկարչութիւն։ Տէր-Ներսէսեան 1933 եւ 1964 թուականներուն «էջմիածնի Աւետարանի» սկզբնաւորման (989 թ.) եւ աւարտման (7րդ դար) մանրանկարներու օրինակով բացայայտեց այն, որ հայերը 7-10րդ դարերուն ունեցած են ինքնատիպ բարձրարուեստ մանրանկարչութիւն։
Ն.